مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

سبک‌شناسی نوین، به‌عنوان یکی از شاخه‌های زبان‌شناسی، می‌تواند به‌طور علمی و نظام‌مند اعجاز بیانی قرآن را تبیین کند و زیبایی‌های لفظی و معنوی آیات وحیانی را به‌طور دقیق‌تر نمایان سازد. تحلیل دلالت‌های آوایی و کشف ارتباط معنایی و آوایی کلمات پایانی قرآن کریم، که به‌اصطلاح "فواصل قرآنی" نامیده می‌شوند، با محتوای آیه و سوره، موضوعی قابل تأمل است و نقش مؤثری در انتقال معانی آیات و برقراری انسجام آوایی دارد. این پژوهش، به روش تحلیلی- توصیفی، فواصل سوره مبارکه یوسف را در سطوح مختلف آوایی، دلالی و لغوی مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌دهد که یکی از جلوه‌های اعجاز در این سوره، نظم آهنگ و موسیقی دلنشین و اعجازآور آن است که از چینش و انتخاب واژگان پایانی آیات حاصل شده و تناسب محتوا و مضمون آیات با دلالت معنایی و آوایی فواصل در نهایت هماهنگی و انسجام قرار دارد‌.

در این پژوهش با الهام از الگوی زبان‌شناختی صورت‌گرایان (فرمالیسم) و به کمک ابزار توانمند هنجارگریزی[1] یا آشنازدایی در حوزه زبان‌شناسی، مفهوم واژگانی[2] آن در سوره مبارکه یوسف (ع) بررسی شد. کاربست هنجارگریزی واژگانی، گریز از قواعد زبان هنجار و عدم مطابقت با زبان معیار تعریف می‌شود و مفاهیم واژگانی ازنظر زبان‌شناختی خارج مصداق عینی و ظاهر واژگان هستند. در پرتو رمزگشایی واژگانی مفاهیم غیرمتعارف، قرآن کریم (الهی قمشه‌ای، 1384 ش) سعی دارد خواننده را به تفکر وادارد تا فرد بتواند به رمزگشایی مفاهیم واژگانی غیر‌مستقیم بپردازد و به رمزگشایی دست یابد. پژوهش حاضر به‌صورت توصیفی‌تحلیلی در چارچوب نظریه لیچ (1969م) انجام شد و نتایج نشان دادند هنجارگریزی واژگانی حادث‌شده در سوره مبارکه یوسف (ع) به دو بخش تقسیم می‌شود: هنجارگریزی واژگانی که فقط یک بار و منحصراً در سوره یوسف (ع) ذکر شده‌اند و بیشترین بسامد را داشتند؛ هنجارگریزی واژگانی که منحصراً دو بار در سوره یوسف (ع) نام برده شده‌اند و از بسامد کمتری برخودار بودند. یافته‌ها نشان می‌دهند هنجارگریزی واژگانی در این سوره در قالب مفاهیم استعاری و قاعده‌افزایی به زیبایی طرح داستان کمک بسیاری کرده است.

«برهان رب» از موضوعات مطرح در قصه حضرت یوسف× و یکی از عبارت های مورد مناقشه در قرآن کریم است که مفسران، اظهارنظرهای گوناگونی درباره آن ارائه داده اند. برخی از مفسران مشاهده ناظر بیرونی را به عنوان «برهان رب» دانسته اند که برگرفته از روایات مجعول و دور از شأن مقام نبوت و عصمت حضرت یوسف× است. دیگر مفسران امداد غیبی، مشاهده جمال الهی و عصمت را به عنوان «برهان رب» معرفی کرده اند. از میان نظرهای متعدد ارائه شده، این نظرها پرتکرارترین و قابله عرضه ترین آنهاست؛ پژوهش حاضر در صدد است تا «عصمت» به عنوان مهمترین نظر مطرح شده از سوی اکثر مفسران خاصه را به تفصیل مورد نقد و بررسی قرار دهد. بر این پایه با استفاده از شواهد و قرائن عقلی و نقلی، ادله دیدگاه های بالا ناکافی هستند و «برهان رب» نور هدایت و توفیق است.

پیوند مضمون آیه «وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْلا أَنْ رَأی بُرْهانَ رَبِّه ...» با عصمت حضرت یوسف× موجب افزایش توجه مفسران فریقین به مضمون آن شده است. مقاله حاضر که به شیوه توصیفی تحلیلی نگارش یافته به دنبال شناسایی رویکرد مفسران تفاسیر: المنار، المیزان و تسنیم در مورد متعلق اراده یوسف× و زلیخا است. نتیجه برآمده از مباحث مقاله چنین است: این سه مفسّر، در حالی که در نفی دیدگاه منکران عصمت حضرت یوسف× و نقد مستندهای روایی آنان، اتفاق نظر دارند اما در تعیین متعلق اراده این پیامبر الهی و زلیخا، دچار اختلاف هستند؛ به گونه ای که مؤلف تفسیر المنار، بر تعدد متعلق آن دو تاکید دارد؛ در حالی که مؤلفان دو تفسیر دیگر، بر وحدت متعلق اراده آنها؛ یعنی اراده سوء پافشاری می نمایند؛ با این تفاوت که زلیخا، در جهت تحقق آن نیز کوشا بوده اما سرانجام ناکام ماند ولی حضرت یوسف× به جهت برخورداری از برهان ربّ، نه تنها برای عملیاتی کردن آن، کوششی ننمود، بلکه از قصد به آن نیز دور بوده است.

انسان موجودی اجتماعی است و لازمۀ زیست اجتماعی او قوانین مدنی است که بخشی منبعث از عقل بشر و بخشی منبعث از وحی است. قصص قرآن نیز که هدف از نزول آن عبرت‌آموزی و نقش آن تمدن‌سازی است، رسالت بخش دوم را به عهده دارد. این پژوهش که با روش توصیفی‌تحلیلی سامان یافته، درصدد استخراج راهبردهای تمدن‌ساز قرآن بر مبنای قصۀ حضرت یوسف (ع) است. بنا بر یافته‌های تحقیق، راهبردهای تمدنی سورۀ یوسف در سه محور قابل شناسایی است که عبارت است از: راهبردهای تربیت نفس و خانواده و مدیریت سیاسی جامعه که ذیل این سه محور قرار دارد: محور اول شامل ترسیم نقش زندگی، کتمان سر، توسل و توکل به خدا،امانت‌داری، صبر و تقوا؛ محور دوم شامل مهر و عطوفت بین اعضای خانواده، شکیبایی بر ناملایمات فرزندان، ملاک نبودن برتری در توانمندی جسمی و عفو و گذشت؛ محور سوم شامل شایسته‌سالاری، عدالت اجتماعی، ارتباطات خارجی با محوریت اقتصادی، نظام گزینش کارگزاران و محوریت قانون. براین‌اساس، مؤلفه‌های جامعۀ متمدن، از ویژگی‌هایی نظیر شهروندان خودساخته، برخوردار از فضایل اخلاقی و انسانی، شکیبا در تعاملات خانوادگی و اجتماعی و عطوفت و پیوند عمیق، دور از تعصبات و زمینه‌ساز مدینۀ متمدنِ متدین مبتنی بر توحید و محوریت آن برخوردار خواهد بود. به‌علاوه حکمران جامعه‌ای با شهروندانِ فوق، برآیند آرای آن‌هاست و کارگزاران آن حکومت براساس شایسته‌سالاری، افرادی متخصص، متعهد و امانت‌دار هستند. حاکمیت آن نیز مبتنی بر قوانین الهی است و خیانت‌کار براساس عدالت و انصاف مجازات خواهد شد.

تربیت دینی به‌عنوان اهرمی درونی، نقش حساس و کلیدی در سعادت فردی و اجتماعی انسان دارد که باید بر شیوه‎ای صحیح و علمی بنیان گذاشته ‎شود. عدم توجه به آموزه‎ها و شاخص‎های صحیح تربیت دینی در نظام آموزشی کشور، آسیب‎هایی از جمله شخصی‎انگاری مقوله دین، انکار نقش زیربنایی آن در زندگی، فروکاهی نقش دین در نظام آموزشی و هم ردیف دانستن آن با سایر ابعاد تربیت را به دنبال دارد. هدف: هدف پژوهش حاضر، تبیین ماهیت و ویژگی‎های عناصر برنامه درسی تربیت دینی براساس آموزه‎های سوره یوسف است. روش: پژوهش با رویکرد کیفی و با استفاده از روش تحلیل‎محتوای کیفی انجام شد. با توجه به هدف اصلی پژوهش، تفسیر تسنیم آیت‎الله جوادی‎آملی (1401، جلد چهل و چهل‎و‎یکم) و کتاب یوسف قرآن (1394)، به‌عنوان جامعه تحقیق مورد مطالعه قرار گرفت. یافته‌ها: براساس نتایج پژوهش، تعداد 148 مؤلفه‎ در قالب عناصر ده‎گانه برنامه درسی استخراج شد که عبارتنداز: منطق برنامه درسی (21 شاخص)، اهداف (18شاخص)، محتوا (17 شاخص)، روش‎های یاددهی− یادگیری(17 شاخص)، نقش تسهیل‎گر (42 شاخص)، مواد و منابع یادگیری (7 شاخص)، زمان (6 شاخص)، فضا (6 شاخص)، گروه‎بندی (4 شاخص)، ارزشیابی (10 شاخص). همچنین یافته‎ها بیانگر آن است که سوره یوسفj حاوی شاخص‎های جامع عناصر برنامه درسی تربیت دینی است که کم‎توجهی به شاخص‎های مذکور، موجب یک ‎جانبه‎نگری و عدم دست‎یابی به هدف غایی تربیت دینی یعنی حیات طیبه می‎شود. براساس ویژگی‎های استخراج شده، می‎توان زمینۀ تحول برنامه درسی تربیت دینی را فراهم ساخت و میزان جذابیت و کارآمدی برنامۀ درسی و میزان رضایت مخاطبان را افزایش داد.

یکی از آیات چالش‌برانگیز سوره یوسف، نسبت سرقت به فرزندان یعقوب: «إِنَّکُم لَسَارِقُونَ» با اذعان به مُنکر بودن آن در تفاسیر است. در این تعبیر دسیسه‌چینی، دروغ، تهمت و آبروبردن به یوسف نسبت داده شده است. این مسئله از نخستین اوان تدوین دانش تفسیر مورد توجه مفسران بوده و از منظر اعتقادی و اخلاقی و کلامی آنان را به تکاپو واداشته که با این مسئله چگونه برخورد کنند. تبیین این دیدگاه‌ها در این آیه نشان می-دهد که تحولات فکری و توسعه دانش تفسیر در حل این چالش‌ها مؤثر بوده است. در حقیقت مسئله این بررسی شناخت شیوه برخورد مفسران و روش‌های متفاوت آنان و روش پاسخ‌دهی در سیر تطور و تحول تفسیر است. بدین‌جهت این مقاله در مقام بازتاب این نظریات و راه‌حل‌هائی است که مفسران در سیر تاریخی خود ارائه داده و در مقام تبیین این آیه برآمده‌اند. اهمیت این بررسی به این جهت است که نشان می‌دهد چگونه این نظریات آرام و آرام در شکل اجتماعی و انسانی در دانش تفسیر شکل گرفته و توسعه یافته و هر مفسری که آمده نکته‌ای بر سخنان پیشینیان افزوده و یا سخنان سلف خود را نقد و تصحیح کرده است. نتیجه مهمی که گرفته شده این است که در سیر تطور تفاسیر هرچه گذشته به‌جای سخنانی از این قبیل که او پیامبر بوده، حتماً کار او درست بوده، نگاه متن‌گرایانه پیدا کرده و توصیف این داستان عینی و خردمندانه شده است.

«تکرار» کارکردهای مختلفی در متون ادبی دارد. اگرچه این شیوه را در بیشتر سوره­های قرآن کریم می­توان جُست، اما سوره یوسف یکی از بهترین نمونه­های آن است.با وجود انحصار بیان داستان حضرت یوسف (ع) در این سوره و عدم تکرار آن در سوره­های دیگر، سوره یوسف (ع) دارای محتوایی تکرار شونده در درون خود است و با تدبر در آن، می­توان نوعی توازن و تشابه را مابین فرازهای مختلف آن قائل شد. نوشتار حاضر بر مبنای روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین برجسته­ترین الگوهای تکرار در سوره مذکور در قالب چهار الگوی تکرارشونده «رؤیا، کید و پیراهن»، «مکان‌های متناقض­نما»، «افعال متضاد» و «عاقبت نیک تمامی چهره­های داستان» می­پردازد. این الگوها از یک سو، با ارائه یک پوشش عاطفی، معنا و مفهوم نهفته متن را برجسته می­سازد و از طرف دیگر، انواع تکرار به تجسّم مفاهیم و مضامین آیات و نیز عواطف و هیجانات مدد می‌رساند.

هدف انجام این پژوهش بررسی شیوه‌های شش‌گانة اصلاحِ رفتار به ترتیب شامل: 1. پیشگیری؛ 2. عفو و صفح؛ 3. انذار؛ 4. ملامت؛ 5. طرد و 6. عقوبت، در «تربیتِ تأدیبی» با توجه به آیاتی از سورة یوسف است. روش تحقیق در شناختِ واژگانِ اصلی، روش تحلیل مفهومی و در استنباطِ شیوه‌هایِ اصلاحِ رفتار، روش استنتاج است. متنِ مورد مطالعه، آیاتِ چندی از سورة یوسف است که شیوه‌های اصلاح رفتار را از جانب یعقوب نبی (ع) نسبت به فرزندان خطاکارش نشان می‌دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهند که شیوه‌های اصلاح رفتار، اساساً، صورتی تأدیبی دارند و از مراحل ملایم و هماهنگ با طبیعت متربّی شروع شده و به مراحل سخت، از لحاظ تحمّلِ روانی برای او منتهی می‌گردند. ترتیبِ آیات نشان می‌دهد که یعقوب نبی (ع) از چهار مرحلة اول، در اصلاح بدرفتاریِ پسرانش استفاده کرده است، اما دو مرحلة بعدی یعنی طرد و عقوبت در آموزه‌های اخلاقی و تربیتی وی کاربردی ندارند. همچنین شیوه‌های ضمنی چون: تفهیمِ خطا، هشیاری، رفتارِ حکمت‌آموز از جانب مربّی؛ دادنِ حقِ انتخاب، ابتکار و میدانِ عمل به متربّی و در نهایت استفاده از زبان تلویحی بین اعضای خانواده، از روش‌های مؤثّر در اصلاح رفتار است.