مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به روایات تفسیری در ذیل آیات، تشکیل «خانواده حدیث» و نیز دقت در نوع دستوری عبارات و واژگان در زبان عربی و نقش آن ها در جمله، از جمله راهکارهای فهم دقیق آیات قرآن کریم است. یکی از این موارد، دقت در ترکیبات اضافی (مضاف و مضاف الیه) در زبان عربی است که انواع مختلفی دارد و گاهی ظاهر الفاظ، به دلایل گوناگون از جمله إعراب تقدیری و اضافه موصوف به صفت، مخاطب را در صورت عدم دقت به چنین مواردی، دچار اشتباه ساخته و از فهم مراد دقیق متن باز می دارد. این مطالعه سعی دارد تا با کاربست این موارد در آیه 61 سوره توبه و با تکیه بر تعبیر «... قل أذن خیر لکم ...» کارآیی آن ها را در ترجمه و فهم متون دینی روشن تر سازد. بر این اساس, تعبیر «أذن خیر» نوعی ترکیب اضافی (اضافه موصوف به صفت) است که به معنای خوش بین بودن پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله ) نسبت به افراد جامعه می باشد و مراد از آن با توجه به روایات، ارتباط تنگاتنگ ایشان با امیرالمؤمنین (علیه السّلام) و توجه ویژه نسبت به آن حضرت است.

جریان های فکری مختلفی در جهان اسلام قرآن کریم را کانون توجه خویش قرار داده و برخی با توجه به ظاهر آیات و قابلیت چندوجهی بودن آن، زمینه را برای برگزیدن و تفسیر آیات به نفع خویش فراهم ساخته اند که از جمله آن آیات آیه «قُلْ لَنْ یُصِیبَنا ...» است. اهل سنت در تفسیر این آیه به دو دسته تقسیم شده اند. اکثر مفسران اهل تسنن معتقدند آیه راجع به احاطه علم و اراده خداست که همه چیز را نوشته شده در لوح محفوظ معرفی می کند. در مقابل مفسران اندکی از اهل تسنن ازجمله میبدی و فخر رازی؛ با استناد به ظاهر آیه چنین پنداشته اند که این آیه با جهان مبتنی بر اسباب و مسببات و انسان متکی بر اختیار و اراده ناسازگار است. ازاین رو پژوهش حاضر بر آن است تا با اتکاء به تفاسیر شیعه، این قول را استوار سازد که این آیه هیچ دلالتی بر جبر نداشته و با اصل آزادی اراده و اختیار انسان نیز منافات ندارد و این انسان است که می تواند با قوه اراده و اختیار راه سعادت و کمال را بپیماید.

یکی از مبانی کلامی تفسیری مطرح در میان مفسّران مسلمان، مسئله عصمت پیامبران است. ظاهرِ متشابه برخی آیات قرآن، ناسازگار با این مبنا می‌نمایاند و بر این اساس هر یک از مفسّران مسلمان با توجه به مبانی کلامی مذهب خود تلاش کرده است تا با ارائه تفسیری از این آیات، ساحت مقدّس انبیاء الهی را از گناه منزّه شمرد؛ رویکردی که در بیشتر ترجمه‌های قرآن ـ جز تعدادی محدود ـ تاکنون مغفول مانده است. ترجمه‌های قرآن غالباً بدون توجّه به تفسیر و صرفاً براساس معنای اصطلاحی واژگان، به ترجمه این دست آیات اقدام کرده‌اند که در بیشتر موارد علاوه بر عدم موفقیت در رفع تشابه آیه، بر تشابه آن نیز افزوده‌اند. از جمله مهم‌ترین این آیات، آیات موهِم عتاب و یا عفو پیامبر(ص) است که در ترجمه‌ها، به درستی تبیین و رفع تشابه نشده است و در این مقاله کوشش شده است به روش تحلیلی ـ توصیفی و نوآورانه، به صورت موردی، ضمن بررسی چالش‌های تفسیر و ترجمه آیه 12 سوره هود که به‌ظاهر بر نهی رسول خدا (ص) از ترکِ ابلاغِ پیام وحی دلالت دارد؛ و نیز آیه 43 سوره توبه که به‌ظاهر دلالت بر عفو رسول خدا (ص) دارد، به ترجمه‌ای دقیق و صحیح و در برخی موارد، نوین بر اساس رویکرد تفسیری صحیح و منطبق با مبنای کلامی عصمت دست یابیم.

آیه 40 سوره توبه معروف به آیه غار به علت اشتمال آن نسبت به قضیه مصاحبت ابوبکر با پیامبر؟صل؟ در غار میان مفسران امامیه و اهل تسنن مورد بحث بوده است. هدف از این نوشتار، تحلیل و تبیین ادله تفسیری فریقین و داوری بین آن‌ها با تأکید بر مناظره منقول از شیخ مفید می‌باشد که براساس گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای از تفاسیر شیعه و اهل تسنن و برخی کتب کلامی مرتبط و روشب توصیفی _ تحلیلی آن‌ها به گونه تطبیقی و توجه به اشتراک‌ها و افتراق‌ها و سپس قضاوت بین دلایل انجام گرفته است. استفضال برای ابوبکر توسط مفسران عامه با ایرادهایی مواجه است؛ مانند مصداقیّت عبدالله بن بکر به جای او؛ روایت عایشه در عدم نزول آیه درباره او و خاندانش مگر حادثه افک؛ حضور ابوبکر در نماز جماعت سالم بن حذیفه در قبا هم‌زمان با وقوع حادثه غار. با لحاظ ادبیات مناظره علمای شیعه در مقام تفسیر یا جدل با مخالفان، دیده می‌شود که اولاً، منطق بر این استدلال‌ها حکم‌فرماست؛ ثانیاً، ادب مناظره نیز رعایت شده است؛ درصورتی‌که در این میان برخی مفسران اهل تسنن با تعصّب به تفسیر این آیه پرداخته‌اند.

در 17 سوره قرآن سخن از «قتال» به میان آمده است، این واژه در شکل‌های مختلف 158 مرتبه در بیش از 130 آیه بکار رفته است. در بیش از 20 آیه، خداوند مستقیماً به کشتن انسان‌ها امر می‌کند؛ علاوه بر آن واژه جهاد 32 بار در قرآن آمده است و 400 آیه در رابطه با جهاد نازل‌شده است. مهم‌ترین سؤال این پژوهش نوع نگرش به موضوع قتال و جهاد در سوره توبه است. به نظر می‌رسد با واکاوی در گزاره‌های برون‌متنی (گزاره‌های تاریخی، روایات اسباب نزول، ترتیب نزول) و گزاره‌های درون‌متنی (سیاق و فضای نزول) و تطبیق آن‌ها با اوضاع عمومی به‌ویژه مخاطب شناسی، اوصاف مردمی، رخدادها و شرایط ویژه‌ای که در مدّت نزول یک سوره وجود داشته بتوان به فهم عمیق و استوار قرآن کریم کمک کرد. هدف این مقاله که بامطالعه موردی و به‌صورت کتابخانه‌ای و تحلیلی صورت گرفته؛ شناخت و تحلیل جنبه‌های تفسیری؛ اعم از شأن و اسباب نزول، دلالت کلی آیه، نکات تفسیری، مبحث قتال و تناسب، درآیات سوره توبه با محوریت ﻗﺘﺎﻝ و جهاد است. به تناسب تحلیل های صورت گرفته می توان اذعان کرد رویکرد (قتال و جهاد) در سوره توبه آیات لحن شدیدتری به خود می‌گیرند.

اختلاف قرائات یکی از مباحث مهم علوم قرآن است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان این علم و مفسران بوده است و نظرات مختلفی در مورد انواع آن و انتخاب قرائت صحیح ارائه شده که در این میان بررسی قرائات منسوب به ‌‌اهل‌بیتb از مباحث مهم و ضروری در فرهنگ پژوهش‌های صورت‌گرفته در علم قرائت است‌. محقق در این پژوهش در صدد است گزارشی از اختلاف قرائاتی که در سورۀ توبه از ‌‌اهل‌بیتb نقل شده را بیاورد و به این پرسش پاسخ دهد که قرائات ‌‌اهل‌بیتb چه تفاوتی با دیگر قاریان داشته و سند این روایات از چه میزان اعتباری برخوردار بوده و در این سوره فراوانی روایات ‌‌معصومانb چه مقدار است؟ در این سوره، جمعاً هفده روایت در اختلاف قرائات منسوب به معصومانg در تفاسیر یافت شد که یک مورد آن دارای سند و بقیه سند صحیح ندارند‌. گزارش‌های روایی دال اختلاف قرائت به‌جهت فقدان سند و گاه اضطراب متنی دچار ضعف هستند و نمی‌توان احتجاج شرعی بر صحت آن اقامه کرد‌. بنابراین به این قرائات ‌‌‌‌به‌عنوان قرائت ‌‌اهل‌بیتb نمی‌توان اطمینان کرد‌..

یکی از پررونق‌ترین آثار در ترجمه و تفسیر قرآن کریم کتابی است که در سال 2015 میلادی با قلم «سیدحسین نصر» و همکارانش، به زبان انگلیسی، با نام «The Study Quran» (قرآن‌شناخت) در جهان غرب منتشر شد. متن قرآن‌شناخت در ایران با عنوان «تفسیر معاصرانه قرآن‌کریم» از سوی «انشاءالله رحمتی» در حال ترجمه به زبان فارسی است. مترجم علاوه بر ترجمه، مطالبی را در قالب پانوشت (پابرگی) به متن اصلی اضافه کرده و در جلد سوم، جایگاه آن را به پی‌نوشت پایان هر سوره تغییر داده است که خود، شایسته تحقیق می‌نماید. پرواضح است که واکاوی فنی افزوده‌ها و تبیین نقاط قوت و ضعف، می‌تواند نسخه ترمیم‌یافته‌ای از این اثر مهم را در نوبت‌های آتی انتشار مجلدات موجود و نیز سایر مجلدات ارائه دهد؛ از این رو، پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی انتقادی، به واکاوی افزوده‌های مترجم تفسیر معاصرانه پرداخته است. نتایج نهایی حاکی از آن است که افزوده‌های مترجم علاوه بر نقاط قوتی مانند رفع برخی ابهامات و ارائه مستندات، از نقاط ضعفی نیز برخوردارند که اهم آن عبارتند از: غفلت از وجوه معاصرانگی، عدم تصحیح برخی از ایرادات متن اصلی و عدم ارائه توضیحات لازم برای برخی از مفاد آن یا درج ناقص برخی از مطالب، استناد به روایات نامعتبر و بعضاً نادرست، تمایل به تأویلات ذوقی و استحسانی برخی از عرفا، عدم درج منبع در پاره‌ای از مستندات، استفاده قاطعانه از گزاره‌هایی که صحت آن موردتردید است و بالاخره، غفلت مترجم از مفاد گره‌گشای موجود در برخی منابع.

علوم زبانی از مهم ترین علومی است که مفسّران در تفسیر و تحلیل متن قرآن از آن بهره مند شده اند و برمطلوب آن ایستاده اند و به اهداف آن دست یافته اند تا با سایر زمینه ها یک بنای تفسیری یکپارچه تشکیل دهند. دو مفسّر (زمخشری و علامه طباطبائی) در دو تفسیر خویش از مباحث زبانی مانند نحو، صرف و بلاغت استفاده کرده اند. آن ها در استفاده از آن مباحث اختلاف کردند و هدف شان تفسیر متن قرآن و رسیدن به معنی است. توجه داشته باشید که رویکرد تفسیری که علامه طباطبائی در تفسیر خود (المیزان) دنبال می کند، روش تفسیر قرآن در قرآن است، اما این امر او را از استفاده از مباحث زبانی در تفسیر خود باز نمی داشت. اما زمخشری در تفسیر (الکشاف)، بیشتر اوقات سعی می کند این مباحث را در خدمت مذهب اعتقادی خود قرار دهد. این دو مفسّر در سطح نحوی بیشتر بخش های نحوی واژگان و تراکیب را به کار گرفته و بخشی از آن ها را ترک کردند. و در آن تفاوت داشتند. زمخشری در بخش واژگان بیشترین کاربرد را داشت، و علامه طباطبائی به دلیل اهمیتی که در انسجام متن قرآنی دارند بیشتر از سبک ها و جملات استفاده می شد. و در سطح صرفی با وجود تعداد زیادی از مباحث صرفی، اما دو مفسّر محدود به مباحث خاصی بودند. علامه طباطبائی در استخدام آن بر زمخشری برتری داشت. آن مباحث به مصدر و مشتقات ومعنی ساختارصرفی آن اختصاص دارد. در سطح بلاغی، مباحث بلاغی در سه فصل آن سهم قابل توجهی نزد دو مفسّر داشتند. و آن علم معانی، بیانی وبدیع است. طباطبائی بیشتر از زمخشری برای آن مباحث به ویژه در مجاز ها، استعاره ها و کنایه ها مورد استفاده و استخدام قرار گرفت. به ویژه آن است که درباره معنی می چرخند که خود را در انسجام معنی تحمیل می کند.

این پژوهش به شناسایی اهداف و مقاصد جهاد در سوره توبه میپردازد، تا با خوانشی موضوعی در تفسیر المیزان به ابعاد فلسفی و تربیتی جهاد در اندیشه علامه مفسّر سید محمد حسین طباطبایی دست یابد. اهمیت این پژوهش بواسطه فواید فلسفی و تربیتی موجود در جهاد است و نیز ترغیب جامعه به انجام این فریضه پربرکت و بیان بنیادها و باورهای فکری و ایمانی از طریق آیات و روایات متعددی که در این باب وارد شده است. هدف از پژوهش در باب جهاد، بیان ابعاد ایمانی و پیامدهای تربیتی و برکتهای فراوان حاصل از آن است. تا فضل فراوان خداوند بر بندگانش، از طریق الزام به انجام واجبات دین و برپائی مناسکش که در آن بزرگداشت انسان و صیانت از جامعه بشری است، دانسته شود. بسا که حق تعالی امر به تکلیف جهاد نموده است تا کسانی که از طاعات به ویژه جهاد در راه خدا سرپیچی میکنند به دایره رحمت الهی بازگرداند. جهاد در تقسیمات خود عبارت است از: دفاعی که در مورد دفع متجاوز اعم از دشمن انسانی یا وسوسه‌های شیطانی است؛ و توسعی که برای انتشار دعوت پیامبر(ص) در تمام نقاط جهان است، تا آن را بر هر چه دین است فائق گرداند هر چند که مشرکان را ناخوش آید. فلسفه جهاد دفاعی دربردارنده دیدگاه تربیتی منعکس شده در آیات و مجموعه بزرگی از روایات است که بازگو کننده ضرورت مصلحت عمومی است و موانع را از مفهوم آن برطرف میسازد و دروغهایی که بر شرع مقدس بسته‌اند رد میکند و ظرفیت امت اسلامی را وسعت میبخشد. بنابراین التزام به آنچه شارع مقدس بدان امر کرده و آنچه در قرآن و سنت واجب گردیده، شفقت بر همگان است. بر این اساس، رحمت بر انسان نازل نمیشود مگر زمانی که به احکام رسالت پایبند شود و به وظایف خود عمل کند و این ویژگی ذهن پویایی است که به رکود رضایت نمیدهد و انتظار فرج را از طریق دعا و مناجات و بدون کار و تلاش طرد میکند، تا به مسیر تکامل دست یابد و برای جبران عقب ماندگی به وجود آمده در جامعه ما و درمان این زخم و زدودن آثار آن از طریق کار و تلاش و جلوگیری از پسرفتهایی که این زخم به بار آورده و تعالی بخشیدن به روح انسانی و کرامتی که حق تعالی برای آدمیان مقدر کرده قدم بردارد. در بررسی دانشنامه های تفسیری و حدیثی رویکرد توصیفی تحلیلی را اتخاذ کردیم. و این که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) از آغاز دعوت، با خودداری از جنگ و التزام به اطاعت از خدا و رسولش، چنان که عقل کامل دین راستین و حقیقت آن را میپذیرد، فلسفه جهاد را تجسم بخشید، و اگر گروههای مورد نظر صلاح خود را در شرایط پیش آمده درک میکردند و به ارزشهای انسانی و ندای فطرت خود بازمیگشتند، پیامبر مجبور نبود برای تحقق هدفی که برای آن مبعوث شده بود، در آن نبردهای خونین و غزوات دفاعی اعلان جنگ کند، تا جامعه را که به واسطه گسترش ظلم وستم به انحراف و نابرابری دچار شده بود به جامعه‌ای برابر و متعادل تبدیل سازد، به طوری که از همه مظاهر بدی خالی و از تمام مظاهر نیکی و زیبایی سرشار شود و حقیقت را متناسب با آن فطرت الهی که خداوند انسانها را بر آن سرشت نشر دهد.