مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اعجاز از مباحث و دغدغه های مهم و مشترک فلسفه، کلام و علوم قرآن است. مباحث این سه قلمرو در خصوص بحث معجزه، یپوستگی منطقی دارد. مرتضی مطهری یکی از نمونه های نادری است که اندیشه و آثار او، هر سه قلمرو بحث درباره معجزه را در بر دارد و جویبارهای جریان های تاریخ اندیشه اسلامی در مقوله معجزه در اندیشه آثار مطهری به هم پیوند می خورند. از این رو، شایسته است ابعاد فلسفی، کلامی و قرآنی بحث اعجاز را با در نظر داشتن پیشینه تاریخی آن ها در اندیشه و آثار مرتضی مطهری بکاویم. این کاوش به روش توصیفی و تحلیلی، در بعد فلسفی، آرای پیشینیان و آرای مطهری را حول پنج محور اساسی فلسفه دین در باب معجزه طرح می کند: چیستی معجزه، امکان وقوعی معجزه، تبیین ناپذیری معجزه، اثبات معجزه و دلالت معجزه. در بُعد کلامی نیز، با نظر اجمالی به آرای متکلمان، دیدگاه مطهری در باب جایگاه و کارکرد معجزه ذیل بحث نبوت گزارش و تحلیل خواهد شد. در گام سوم، پژوهش جنبه تفسیری و قرآنی پیدا می کند و کوشش های مطهری در تبیین نگاه قرآنی به مقوله معجزه و اعجاز قرآن و جنبه های اعجازی آن را در بر دارد. مطهری بر این باور است که معجزه نه نفی قانون علیت است و نه نقض قانون طبیعت، بلکه معجزه خرق ناموس طبیعت است. هیچ معجزه ای خارج از قانون واقعی طبیعی نیست، زیرا علوم تجربی روز به روز تغییر می کنند و قوانین عادی تر نسخ می شود و قوانین قوی تری جایگزین آن می شوند . از طرفی کسی که معجزه می کند اتصالی با روح کلی عالم پیدا می کند و بدین طریق در قوانین عالم تصرّف می کند و از آنجاییکه قویترین روحها در انبیاء یافت می شوند لذا معجزه امکان وقوع دارد و برای اثبات آن به اخبار متواتر نیز همچون قراین تاریخی و عقلی معتقد است و هم چنین مدعی است که ما در احراز معجزات جاوید، بی نیاز از اتکاء به شواهد تاریخی هستیم و معجزات همانطور که قرآن نام " برهان " و "آیه" بر روی آن گذاشته، دلیل قاطع و حجت مسلّم عقلی بر صدق مدعای آورنده آن می باشد نه در جهت اثبات معارف الهی که با تعقّل می توان به آن رسید. مطهری در بحث کلامی، بعد از اثبات ضرورت دین و فلسفه نبوت، یکی از بهترین راههای شناخت پیامبر را معجزه می داند و آن را نشانه ای برای اثبات مدعای نبوت بر می شمرد. وی در بخش مطالعه مصداقی اعجاز به اعجاز قرآن می پردازد و وجوه اعجاز را در دو جنبه لفظی و معنوی می جوید. در جنبه لفظی به سبک بیان، آهنگ پذیری و حلاوت آن اشاره می کند و در جنبه معنوی به اعجاز آمیز بودن محتویات آن از نظر علمی، هدایت تشریعی، بیان الهیات و اخبار غیب می پردازد. مطهری ویژگی ممتاز اعجاز قرآن را نسبت به معجزات دیگر، جاویدان بودن آن می داند.

گمان می رود نگارش متون عرفانی در ادب فارسی از نیمة دوم قرن پنجم هجری آغاز شده است. در این آثار بسیاری از آیات قرآن کریم و احادیث به طور پراکنده شرح و تفسیر می شود؛ البته اطلاعات دقیقی از نخستین تفسیرهای عرفانی قرآن کریم و احادیث به زبان فارسی و شیوة بیان آنها در جمع های علمی و عرفانی در دست نیست. از قرن ششم تفسیرهای سنتی فارسی رشد بسیاری یافت. برپایة اسناد و متون موجود به نظر می رسد برخی از حکیمان و عارفان با جهان بینی عرفانی و با تأکید بر جنبه های معرفتی آیات و احادیث به تفسیر روی آوردند. اکنون دو رساله در تفسیر آیات و احادیث موجود است که از نخستین نمونه های کم یاب در این زمینه است. این دو رساله با نگارش مستقل و مجزا در مجموعة دست نوشته های سلیم آغا و کتابخانة سلیمانیه نگهداری می شود. فروزانفر یکی از این دو رساله را با عنوان تفسیر سورة محمد و سورة فتح به صورت تک نسخه تصحیح کرد؛ اما رسالة ترجمه و تفسیر احادیث همچنان ناشناخته باقی مانده است. در این جستار شیوة شکل گیری و دگرگونی تاریخی تفسیرهای عرفانی فارسی قرآن کریم تحلیل و یکی از کهن ترین نمونه های تفسیر عرفانی احادیث نبوی نیز معرفی و بررسی می شود.

هنگامی که جهان در دامن مدرنیته افتاد و روزگار رو به خواسته‌های خودخواهانه مدرنیسم پیش می‌رفت، گروه‌هایی تلاش می‌کردند که انسان و بشر را از عواقب مدرنیسم نجات دهند. عواقبی مانند زوال انسانیت با انسان‌گرایی، افول نوع‌دوستی با فردگرایی و به قهقرا رفتن الهیات با عقل‌گرایی. جنبش سنت‌گرایان با این دیدگاه که بایست همه چیز به حقیقت خود برگردد و سنت زوال ناپذیر خالده بر جهان حکومت کند، ادعای خود را بیان کردند. رنه گنون فرانسوی اولین کسی بود که این جنبش را در قرن بیستم راه‌اندازی کرد. سپس افرادی مانند فریتیوف شوآن، کوماراسوآمی، مارتین لینگز و سید حسین نصر به این جرگه وارد شدند. آن‌ها در زمینه‌های مختلفی از جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و دین‌شناسی به فعالیت پرداختند. از زمینه‌های دیگری که آراء و نظراتشان را بیان کردند، هنر است که از نظر آنان به سه زمینه هنر سنتی، هنر دینی و هنر قدسی تقسیم می‌شود. در زمینه هنر قدسی که در دل هنر سنتی قرار دارد و به مباحث دینی می‌پردازد و نقطه اعلا و ناب هنر محسوب می‌شود، چند هنر را معرفی کرده‌اند که از جمله آنها هنر خوشنویسی است و تقدس آن را هم در نگارش و کتابت قرآن و متون دینی می‌دانند. در این‌جا سعی شده است مطالبی که سنت‌گرایان درباره هنر خوشنویسی و کتابت قرآن بیان کرده‌اند جمع‌آوری و بررسی شود و با اثر خوشنویس و کاتب نام‌دار و برجسته قرآنی، یعنی احمد نیریزی تطبیق داده شود تا مشخص گردد آیا این آراء در عالم واقع با اثر خوشنویسی قابل تطبیق هستند یا نه؟ علت انتخاب خط نسخ، کتابت قرآن‌های سده‌های اخیر با این خط است و علت انتخاب نام احمد نیریزی برای تطبیق با آراء سنت‌گرایان هم حضور او در نقطه اوج خط نسخ ایرانی است. با بررسی پیش‌زمینه‌های فکری و نظری سنت‌گرایان و تطبیق فنی و اصولی آراء در می‌یابیم که این آراء به شکل سمبولیک و متافیزیکی بیان شده‌اند و جزو مبانی پایه‌ای و اعتقادی خوشنویسی می‌باشند. سنت‌گرایان در این آراء با دریافت معرفتی مشابه سیره درویشان به مبانی اخلاقی خوشنویسی پرداخته‌اند و در عالم واقع با اصول بنیادین خوشنویسی آثار احمد نیریزی قابل تطبیق هستند؛ به‌ویژه با دو اصل «شأن» و «صفا» در خوشنویسی که جزو مبانی اعتقادی و معرفتی خوشنویسی و صفات درونی خوشنویس می‌باشد تطبیق بیشتری دارد. توجه به این نکته ضروری است که آراء سنت‌گرایان درباره خوشنویسی به دلیل وجود این آراء در رسالات و تذکره‌های خوشنویسی، نو و بدیع به‌حساب نمی‌آیند؛ چرا که آبشخور هر دو، در زمینه عرفان و سیره درویشان است.

پلورالیسم دینی یکی از مهمترین و موثرترین مباحث فلسفه دین وکلام جدید است که موضع گیری درمورد آن نسبت به همه مسائل اساسی اعتقادی تاثیرگذار خواهد بود؛ همچنین نکته قابل توجه این است که تمامی ادیان و مذاهب مختلف مدعی شده اند تنها دین و مذهب حق هستند. مدعیان پلورالیسم پنداشته اند که همان طور که در جهان فلسفه های مختلفی هست که نشات گرفته از اختلاف اندیشه هاست؛ به همین شکل نیز ادیانی که پیامبران مختلف می آورند، مانند مکاتب فلسفی، رنگ اختلاف به خود می گیرند. در حالی که منشا اختلاف در فلسفه ها به اختلاف فیلسوفان وافکار مختلف یک فیلسوف بر میگردد؛ در حالی که مصدر ادیان، خداوند حکیم و عالم است که علم او ازلی و تغییرناپذیر است. بحث درباره ی وحدت و کثرت دین و دعاوی متعارض ادیان، از مسائل مهم در حوزه ی دین پژوهی و فلسفه ی دین است، که همواره مورد توجه متفکران و دین شناسان بوده است. آن چه که جامعه امروز با آن دست و پنجه نرم می کند شبهات و انحرافاتی است که در مسائل اعتقادی ایجاد شده است. ازجمله این شبهات نگرشی می باشد که بنا بر آن راه نجات انسان منحصر به اسلام نیست و دیگر ادیان نیز می توانند همان نقش نجات را ایفا کنند.بحث درباره حقانیت ادیان، در دنیای معاصر سه شاخه به وجود آمده است : کثرت گرایی، انحصارگرایی ، و شمول گرایی. دیدگاه نصر،کثرت گرایانه به نظرمی رسد زیرا همه ادیان وحیانی را برای رسیدن به نجات قابل قبول می داند اما با این وجود برخی از جنبه های کثرت گرایی نزد او مردود هستند . نصر معتقداست که حقیقت همان واقعیت وحقایق ادیان آسمانی است که در هر دینی با توجه به شرایط جامعه وافکار وسطح انسان هایی که در آن زمانه زندگی می کنند شیوه وروش متفاوتی دارد وقانون های دینی متناسب با آن ها وجود دارد اما آن حقیقت مطلق در همه آن ها یکسان است. گرایش های پلورالیستی نصر و تلاش او برای نزدیک ساختن ادیان و مذاهب، خصوصا پلورالیسم حقانیت، و کنار گذاشتن از عقیده به مطلق بودن اسلام و دین اکمل و هم چنین نسبیت گرایی مفرطانه در خصوص حقیقت، جای تفکر و توجه جدی دارد، باید مورد نقد قرار بگیرد. و با آموزه های اسلام و آیات واضح و آشکار قرآن کریم متعارض است و با آن ها هم خوانی ندارد.نصر می گوید تکرار حقایق و تمثیلات دینی باید موید وجود حقیقت واحدی باشد که در باطن وکنه وحی نهفته است وبه اشکال وصورت های مختلف در احکام شرعی وعملی در ادوار تاریخ درجامعه بشری ظاهر گردیده است. تکرار این حقیقت مطلق در ظاهرهای گوناگون را نباید به منزله انکار اصالت ادیان شود. حقیقت واحدی در همه ادیان وحیانی وجود دارد که این حقیقت مطلق در حجابی از الفاظ واحکام گوناگون می باشد که در آیین ها و ادیان باتوجه به سطح آن جامعه ونژاد آن ها به شیوه ی خاصی تجلی شده است. نصر تعارضات و تفاوت های اندیشه ادیان را به خاطر شرایط و وضعیت خارجی قلمداد می کند، واگرنه تمام ادیان در نهایت بیان کننده یک حقیقت واحد هستند. به همین جهت، نقش دین مسیحیت با دین اسلام فرق می کند.مسیحیت مجبور است جهانی که به دلیل خردگرایی و طبیعت گرایی در حال نابودی بود نجات دهد. به این خاطر خود را دینی معرفی می کند که تابع عشق و ایثار است و آن را در اولویت اصول خود قرار می دهد. اما شرایطی که اسلام با آن مقابل بود تفاوت داشت و لازم نبود با سوفسطاییان و عقل گرایان مباحثه کند. در واقع، اسلام برای محکم کردن پایه های دین ابراهیمی نازل شده بود. یکی از مهم ترین آموزه های معرفتی سنت گرایان وحدت گرایی باطنی ادیان و به بیان شووان، وحدت استعلایی همه ادیان است.