مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، کتاب هدایتی است که به‌دلیل جاودانگی، محدودۀ خطابش منحصر به مردمان عصر نزول نیست. احادیث معصومان علیه‌السلام با جایگاهی که در تفسیر قرآن دارند، اصطیاد پیام‌های ماندگار این کتاب را هموار می‌سازند. این مهم در تفسیر فرازهایی همانند «وَ أتُوا البُیُوتَ مِن أَبوابِها» که مستقل از بستر تاریخی زمانۀ نزول، بر معنای دیگری هم دلالت دارند، بروز نموده و زمینۀ توجه بسیاری از مفسران نسبت به قاعدۀ «حجیت مفاد فرازهای مستقل قرآن» را تدارک دیده است. باور به مَثَل بودن این فراز و گرایش تفسیری برخی مفسران از دیگر عواملی است که زمینه‌ساز نگاه استقلالی به این جمله است. نوشتار حاضر با تحلیل دیدگاه‌های گوناگون، ضمن اثبات معناداری فراز مذکور در خارج از سیاق آیۀ 189 بقره، نشان می‌دهد تفسیر روایات بر پایۀ استقلال مفاد آن، قاعده‌ای تفسیری و عملاً آموزشی برای مفسران است.

وحی، القای خفی امر عقلی است در بیداری به‌توسط فرشته وحی یا همان عقل فعال بر لوح قلب نبی. پیامبر چون در قوای سه‌گانه نظری و عملی و متخیله به حد اعجاز و سرآمدی برسد به مقام دریافت وحی نائل می‌شود. آنچه پیامبر در مقام باطن و عقل و از عالم غیب دریافت می‌کند به‌واسطه قوه تخیل و بدون هیچ مزاحمتی در حس مشترک و احساس او به‌صورت مسموع و متمثل ظاهر می‌شود. ابن‌سینا قائل به زبان رمز و اشاره و غلو در تأویل آیات قرآنی است و در باب صفات تشبیهی حق‌تعالی قائل به زبان اشتراک معنوی و تشکیک است و درباره صور اخروی و نعم اهل بهشت زبان قرآن را مجاز گویی و استعاره در لفظ می‌داند که ملاصدرا به‌سختی با آن مخالفت کرده است.

فن «الهزل الذی یراد به الجدّ» یا «جدّ هزل‎وار»، یکی از آرایه‎های دانش بدیع است که هرچند بلاغت‌پژوهان سنتی زبان عربی گواه‌های گوناگونی برای این شیوه ادبی برشمرده‎اند، ولی به نمونه‌های قرآنی این آرایه نپرداخته‌اند. از آنجا که برخی تفسیرپژوهان، شناخت آرایه‎های بدیع را در فرآیند تفسیر کارساز ندانسته و تنها در زیبایی‎شناسی متن کارا دیده‌اند، این نوشتار برای نخستین بار در کاوش‌های تفسیری- زبانی، افزون بر یافتن نمونه‎های نغز و برجسته از این شیوه ادبی در قرآن، در پی پاسخ بدین پرسش است که شناخت این آرایه، چه کارکردهایی در تفسیر قرآن دارد؟ برای پاسخ بدین مسئله، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی، با بازبینی تلاش ادب‎پژوهان و با یاری از دستاوردهای برخی زبان‌شناسان معاصر، در پی بازکاوی سازوکار این صنعت ادبی رفته است تا با فرآیندشناسی این آرایه، کارایی شناخت این شیوه را در تفسیر روشن سازد. با برآیند کاوش در سازوکار این آرایه، به دست می‎آید که مفسر آشنا با فرآیند شگرد ادبی جدّ هزل‌وار، به مدلول ظاهری آیات بسنده نکرده و در پی دریافت پیام جدی سخن می‌رود؛ و افزون بر این، پرده‌برداری از انگیزه گزینش واژگان جایگزین، هویداسازی نقش عاطفی «مشبه به» و پیش‎آوری تفسیری پیوسته نیز پیامد شناخت عملکرد این فن ادبی است.

برخی دو واژه «تَحَسُّس» و «تَجَسُّس» را مترادف دانسته‌ و به یک معنا ترجمه نموده‌اند. واژه «تَحَسُّس» در قرآن کریم به‌صورت امر «یَا بَنِیَّ اذهَبُوا فَتَحَسَّسُوا» (یوسف/87) و کلمه «تَجَسُّس» به‌صورت نهی «وَلَا تجَسَّسُوا» (حجرات/11) به کار رفته است. وجود ترادف در قرآن کریم موضوعی است که بر سر آن اختلاف نظر هست و همین مسئله پژوهش پیرامون این دو واژه را موجه می‌نماید. بررسی معناشناختی این دو کلمه، کارکرد «تَحَسُّس» و «تَجَسُّس» را ترسیم می‌نماید و همین کارکرد علت بیان فعل «تَحَسُّس» به صیغه امر و فعل «تَجَسُّس» به صیغه نهی در قرآن کریم است. در «تَحَسُّس»، انسان از خبری که قصد پیگیری آن را دارد، اطلاعاتی کلی دارد؛ اما او به جستجوی خود ادامه می‌دهد تا از طریق حسی نیز نسبت به اطلاعات خویش اطمینان حاصل کرده و شادمان گردد؛ اما در «تَجَسُّس» چیزی از خبر نمی‌داند و از راه غیر حسی که همان ظن و گمان است جستجو می‌کند تا اخباری کسب و از این راه زمینه برخی مفاسد اخلاقی را فراهم نماید.

در آغاز گذری کوتاه بر معنای "جمع"، "قرآن" و "استشراق" داشته و دیدگاه برخی از مستشرقان را مغایر با دیدگاه لغویون و علماء اسلام که جمع را در لغت به معنای "ضمیمه شدن" و در اصطلاح به معنای "تدوین و گردآوری آیات و سور قرآن کریم" می دانند، یافته است. خاورشناسان یا به معنای لغوی جمع توجهی نکرده اند و یا مانند: نولدکه و شوالی آن را به معنای مطلق حفظ در حافظه می دانند.سپس با معیار قرار دادن عنصر زمان در جمع قرآن، به بررسی برخی از مهمترین اقوال مطروحه ی خاورشناسان پرداخته؛ برخی مانند: برتون، وات و منزس قائل به جمع قرآن در زمان حیات پیامبر?بوده و از آنجا که دلائل آنها بر این قول کافی و وافی نبود، با ذکر ادلّه ی قرآن، روایی، عقلی و تاریخی به اثبات این دیدگاه که قرآن در زمان حیات رسول اکرم ? به طور کامل جمع شده، پرداخته است. در ادامه نظرات مستشرقان پیرامون جمع قرآن در زمان خلفا مورد بررسی قرار گرفته است. خاورشناسانی مانند: نولدکه، جلکرایست، بلاشر، جفری، دیون پورت، ویلش و موئر، معتقدند قرآن برای اولین بار در زمان ابوبکر جمع شده است و مهمترین دلیل آنها، روایات موجود در منابع اهل سنّت بوده که مورد بررسی قرار گرفته است. در مبحث "مستشرقان قائل به جمع قرآن در زمان عثمان"، با تبیینِ ویژگی های عصر عثمان، انگیزه و اهداف او، به نقد دیدگاه خاورشناسانی مانند: نیوورث و گوستاو لوبون پرداخته شده است، همچنین دیدگاه مستشرقانی مانند: ونزبرو و مینگانا که جمع قرآن را بسیار متأخرتر از دوره ی خلفا می دانند در بخشی مجزا مورد بررسی قرار گرفته است. که در متن اصلی رساله، آراء این خاورشناسان و ادله ی آنها، و همچنین نقد نظرات آنها به طور گسترده آمده است.

تکرار قصه‌ها در قرآن از مباحثی است که موجب پرسش‌ها و بروز شبهه‌هایی از سوی برخی خاورشناسان غیر مسلمان ومسمانان نواندیش گردید. آنها به ‌پندار خویش تکرار قصه‌ها در قرآن را لغو و در تعارض و ناسازگاری با فصاحت و بلاغت و اعجاز دانسته و تکرار را موجب اضطراب و تزلزل در اسلوب برشمرده‌اند؛ و در پیِ آن غیر وحیانی بودن قرآن را نتیجه گرفته و آن را ساخته ذهن شخص پیامبر اسلام(ص) معرفی کردند. امّا تکرارها (الفاظ و قصص) در قرآن کریم نه تنها بیهوده و ملال‌آور و ناسازگار با فصاحت و بلاغت و اعجاز نیست بلکه تکرار از فنون بلاغت و از محسّنات کلام به‌شمار می‌آید و برای اهداف و اغراض حکیمانه تحقق پذیرفته است. برخی از دلایل و حکمت‌های تکرار قصه در قرآن عبارتند از: دلایل عقیدتی، معرفت‌افزایی، تربیتی، هدایتی، بلاغی، اعجاز و تحدی، تکرار لازمه‌ی متن گفتاری و شفاهی، تکمیل تصویرهای قصه و افزودن نکته‌های جدید در قالب تکرار آن در سوره‌ها و مناسبت‌های متعدد، تکرار نوعی تصریف در کلام، تکرار قصه به دلیل مواجهه با مخاطبان جدید، تکرار داستان به جهت مکرر واقع شدن آن توسط شخصیت داستان، تکرار قصه به خاطر وجود تعدد عبرت و پیام، انگیزه‌های یادسپاری و غفلت‌زدایی، اثبات جریان سنت‌های الهی، تثبیت قلب پیامبر(ص) در استمرار دعوت، تعلیم و تثبیت معرفت توحیدی به ویژه در آغاز دعوت مکی، تنوع بخشی در نقل یک داستان با الفاظ متفاوت و متقارب، تفسیر قصه‌های موجز و مجمل، تکرار مانعی برای انحراف و تحریف قصص، تصحیح داستانهای کتب مقدس پیشین، همگامی با اهداف سوره‌ها.

چکیدهمستشرقان در ضمن ارائه‌ی نظرات خویش، اشکالاتی بر قصص قرآن وارد ساخته‌اند که تحقیق حاضر با عنوان «بررسی و نقد آراء مستشرقان درباره‌ی قصص قرآن»، علاوه بر گردآوری و دسته‌بندی این اشکالات در یک مجموعه، به نقد و بررسی آنان پرداخته است. این پژوهش در چهار فصل تدوین شده است که در فصل اوّل نخست به توضیح معنای واژه‌های پرکاربرد آن همچون قصّه، قصص و مستشرقان پرداخته است. در فصل دوّم به منابع و مصادری که خاورشناسان برای داستان‌های قرآن قائل شده‌اند، پرداخته و ضمن دسته‌بندی آنها، مورد بررسی و نقدشان قرار داده است و از آن، این نتیجه حاصل شده که گویی مستشرقان به دنبال اثبات غیر وحیانی بودن قرآن و از جمله قصّه‌های قرآن هستند و برای این منظور، منابع و مصادر مختلفی غیر از وحی را برای آن معرّفی نموده‌اند در حالی‌که اکثر آنها ادّعایشان را بدون دلیل و مدرک کافی و یا با دلایل ضعیف و غیر قابل قبول مطرح کرده‌اند که در این پژوهش تمام آنها با ارائه‌ی دلایل مستند ردّ شده‌اند. در فصل سوّم با عنوان «روش داستان‌پردازی قرآن» اشکالاتی که ایشان بر ساختار ادبی قصّه‌های قرآن وارد ساخته‌اند، مطرح شده و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که این اشکالات عبارتند از: عدم رعایت تسلسل زمانی در قصص قرآن، وجود تکرار و حذف جزئیات در آنها. به عنوان یک نتیجه‌‌‌‌گیری کلّی می‌توان گفت از آنجا که قرآن کریم با هدف عبرت‌آموزی و نه داستان‌سرایی، قصّه-هایی از انبیاء پیشین و گذشتگان را در نهایت ایجاز و اعجاز آورده، پس لزومی نداشته که خط سیر تاریخی را در نقل این داستان‌ها رعایت کند و یا اینکه همه‌ی جزئیات اتفاقات را روایت کند بلکه از اسلوبی منحصر به فرد و هنرمندانه در روایت کردن آنها استفاده کرده که به اصل آنها نیز آسیبی وارد نساخته است و حتّی به نظر می‌رسد که برخی از داستان‌ها تکرار شده‌اند که درواقع تکرار نیست بلکه استفاده از مطلبی واحد است در جهت رساندن معانی مختلف. فصل چهارم پژوهش به اشکالاتی که از سوی خاورشناسان بر محتوای قصص قرآن وارد شده پرداخته است. این اشکالات عبارتند از: دوگانه‌نگری قرآن به حضرت ابراهیم(علیه السلام)، اشکالات داستان صالح )علیه السلام)و هود(علیه السلام)، یعقوب(علیه السلام) نواده‌ی ابراهیم(علیه السلام)،اسحاق (علیه السلام)، ذبیح ابراهیم(علیه السلام(، تناقض در آیات مربوط به عصای موسی(علیه السلام)و مریم)س) خواهر هارون (علیه السلام). در نهایت آنچه از این پژوهش به دست آمده این است که چون خاورشناسان با اهداف و پیش‌فرض‌های خاصّ خود به مطالعه‌ی داستان-های قرآن پرداخته‌اند، گاهی آراء ناصواب و متناقضی را در این زمینه بیان نموده‌اند که به لطف خداوند بطلان این آراء اثبات گردید.کلید واژه‌ها: قصص قرآن، مستشرقان، قصص عهدین.

قرآن کریم تنها کتاب تحریف نشده آسمانی و اساسی ترین منبع معارف نزد مسلمانان است و بالطبع نخستین گام برای آشنایی غربیان با اندیشههای مسلمانان آگاهی از محتوای این کتاب است. قرن هاست که بسیاری از اسلام شناسان غیر مسلمان غربی به پژوهش درباره قرآن پرداخته و راجع به مصدر قرآن، تاریخ جمع و تدوین آن، ادبیات و ساختار آن و معارف و محتوای این کتاب آسمانی نظریه های گوناگون ابراز داشته اند اما گاهی به دلیل عدم دسترسی مستقیم به بسیاری از منابع اسلامی و متون اصیل، دچار ضعف علمی و کمبود اطلاعات و در نتیجه برداشت های نادرست و خام شدند. نکته جالب توجه اینکه از سویی شرق شناسی علی رغم اینکه در ظاهر به عنوان یک رشته علمی مطرح است ابزاری است که غالباً در استخدام اهداف تبشیری مسیحی یا اغراض استعماری دولت های غربی بوده است از سوی دیگر مستشرقان عمدتاً در نقد معارف اسلامی از کتاب های اهل سنت بهره گرفتند که دارای اشتباهات و ضعف های بیشتری است و کمتر حاضر شدند کتابهای مهم و دیدگاههای معقول امامیه را نیز به جهان غرب عرضه دارند. پژوهش پیش رو با عنوان "القرآن الکریم فی دراسات المستشرقین" که ترجمه آن تقدیم می شود، روش ترجمه آن روش ترجمه معنوی بوده است.