مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده ندارد.

امروزه فلسفه علم با کارکردهای خاص خود، علوم و معارف بشری از آن جمله علوم انسانی را با مسایلی جدی مواجه ساخته است . در حوزه علوم اسلامی از آن به عنوان فلسفه های مضاف یا معرفت های درجه دوم یاد کرده اند .فلسفه علوم قرآنی به عنوان یکی از معرفت های درجه دوم درصدد آن است که مبادی و مبانی دانش علوم قرآنی را مورد ارزیابی و تنقیح قرار دهد.روش شناسی تحقیق در علوم قرآنی به مثابه یکی از مسایل مطرح در این حوزه بر آن است که به ما کمک نماید تا بتوانیم روش ها و رویکردهای پژوهشی شکل گرفته در این دانش اسلامی را کشف و بررسی نماییم.با تکیه بر چنین موضوعی می توان به این نتایج دست یافت :1 ـ مطالعات و تحقیقات زیادی در دانش علوم قرآنی به وسیله روش های مختلف شکل گرفته است .2 ـ امکان استفاده از روش های پژوهشی چوننقلی ، عقلی ، تحلیلی ، تطبیقی، میان رشته ای و ... در علوم قرآنی وجود دارد .3 ـ هر یک از پژوهشگران و اندیشمندان علوم قرآنی از روش یا روش های خاص خود برای بررسی مباحث علوم قرآنی بهره جسته اند. از این مطلب می توان به بحث مهم کثرت گرایی روش شناختی در این حوزه معرفتی دست یافت .4 ـ در هر یک از الگوهای روش شناختی مطرح در این رساله، با روشهای متعددی مواجه هستیم : سیوطی بیشتر از روش های نقل و اقتباس کمک گرفته است . زرقانی به جهت رواج شبهات مختلف در اطراف هر موضوع قرآنی ، روش های تحلیلی و انتقادی را ترجیح داده است . آیت الله خویی از روشهای نقلی ، عقلی ، تحلیلی ، تطبیقی و میان رشته ای مدد جسته است . علامه طباطبایی با نگرش فلسفی و منطقی ، روش های تحلیلی و استدلالی و میان رشته ای را برگزیده است . آیت الله معرفت نیز با رویکردی جامع نگر به تحلیل مباحث علوم قرآنی پرداخته است ، هم تقریبا توجه به اصول و فنون روش شناختی در تحقیقات ایشان به چشم می خورد و هم از روش‏های مختلف پژوهشی چون : نقلی و تاریخی ، عقلی و استدلالی ، توصیفی و تحلیلی ،تطبیقی و میان رشته ای و ... بهره جسته است .

نسبت روش‌شناسانه میان دو الگوی شناختی الهیات اسلامی و جامعه‌شناسی مدرن از دو بعد تزاحم‌ها و تعامل‌ها موضوع مقاله حاضر است. پرسش اصلی به چگونگی تمایز روش‌هایی بازمی‌گردد که متألهان مسلمان و جامعه‌شناسان در قرائت کلاسیک هر دو رویکرد به کار می‌برند. نتیجه بررسی‌ها بیانگر آن است که خاستگاه تزاحم یا تعامل میان روش‌های به‌کار رفته در قرائت کلاسیک از دو حوزه الهیات اسلامی و جامعه‌شناسی مدرن به اهداف مورد نظر متألهان و جامعه‌شناسان مربوط می‌شود. گرچه این دسته از جامعه‌شناسان نیز همچون متألهان در پی پاسخ‌گویی به دغدغه‌ها و نیازهایی اخلاقی‌اند، ولی متألهان با اتخاذ روش‌های عقلی و نقلی می‌کوشند به نحوی یقینی،‌ امکان دستیابی بشر به حقایق معتبر را در ارتباط با خداوند به‌عنوان منشأ هستی فراهم کنند، اما جامعه‌شناسان با اتخاذ روش‌های کمی و کیفی می‌کوشند تا به نحو اطمینان‌آوری به کشف قواعد حاکم بر حیات اجتماعی انسان‌ها در شرایط معاصر دست یابند. روش‌های الهیاتی به غایت‌های معنابخش بنیادین معطوف است و روش‌های جامعه‌شناختی به اطمینان‌های عرفی در زندگی روزمره بازمی‌گردد. ضمن حفظ تمایزها میان این دو حوزه، هنگامی‌که بحث از تحقق بیرونی و تاریخی مقاصد الهیاتی است، این دو حوزه نیازمند تبادل و تعامل با یکدیگرند تا امکانات تاریخی و عینی هر دوره در مسیر تحقق روشن شود.

متکلمان مسلمان کوشیده ­اند باورهای مذهبی خود را بر یقینیات استوار سازند. از سوی دیگر ظنی بودن بیشتر گزاره ­های تاریخی ما را به این پرسش روبرو می­ سازد که آیا متکلمان نمی ­توانسته­ اند هیچ یک از رویدادهای تاریخی را مبنای باورهای خود قرار دهند؟ در حالی که تأثیر پاره­ای رویدادهای تاریخی بر شکل ­گیری یک باور مذهبی بر کسی پوشیده نیست. این مقاله می­ کوشد با یک رویکرد مقایسه­ ای روش سه تن از متلکمان جهان اسلامی یعنی شیخ مفید (م413 ق) قاضی عبدالجبار (م415 ق) و ابن حزم اندلسی (م456 ق) را برای دست یافنن به آن دسته از گزاره­های یقینی تاریخی که بخشی از باورهای فکری آنها را تشکیل می­ دهد مورد بررسی قرار دهد. چنین به نظر می‌رسد که آنان از جهت روش شناسی تاریخی برای دست‌یابی به تاریخ یقینی به هم نزدیک شده‌اند اما بر خلاف انتظار، اشکالاتی متوجه هر یک است که راه حل آنان را ناکارآمد می‌گذارد و این موضوع هم‌چنان برای گفت وگوی بیشتر و عمیق‌تر پیش روی تاریخ پژوهان است.

امروزه در دنیا وقتی صحبت از شیعه شناسی، اسلام شناسی و مسیحیت شناسی می شود، بیشتر از آنکه مقصود اندیشه کلامی آن ها باشد، تاریخ اندیشه آن ها مدنظر است. بر این اساس، سنت شرق شناسی با رویکرد یادشده به تحلیل تاریخی عقاید شیعه پرداخته است و پیروان چندی از این سنت نیز در میان باورمندان به تشیع ظهور کرده اند، اما این مطالعات غالباً روشمند نبوده و با حرکت در روندی ابهام آمیز در برخی موارد نتایج تأمل برانگیزی را نیز به همراه داشته اند. این مقاله درصدد برداشتن نخستین گام ها برای سامان دادن و بومی سازی رشته «تاریخ فکر» است، تا بر اساس آن بتوان ضمن گسترش این رشته، از برخی نظریه پردازی های افسارگسیخته و بی پایه در حوزه ی تاریخ اندیشه جلوگیری کرد. پرسش اصلی در این مقاله این است که تاریخ فکر چیست و چه ساختار علمی می توان برای آن در نظر گرفت. بر اساس مدعای این پژوهش، تاریخ فکر رشته ای است که در آن پژوهشگر به جای اینکه خود را در مسند یک عالم دینی بنشاند، خویشتن را در مسند یک مورخ می گذارد و تلاش می کند تاریخ اندیشه مذهب مورد نظرش را ترسیم کند؛ در عین حال مقوله ی تاریخ تفکر را نباید با کلام اشتباه گرفت. در حوزه ی متدولوژی تاریخ فکر، علاوه بر دید تاریخی خاصی که مورخ اندیشه باید از آن برخوردار باشد، به نظر می رسد این حوزه رویکردی میان رشته ای دارد، چراکه برای دستیابی به اهدافش نیاز به استفاده از دستاوردهای علومِ مختلف حوزه ی انسانی دارد. این مقاله ابتدا به تبیین مرزهای تاریخ اندیشه و اشتراک و تمایزش با رشته های پیرامونی آن همچون تاریخ و کلام می پردازد. سپس به علل توسعه نیافتگی آن و همچنین محدودیت های مطالعات سنتی که ما را محتاج به چنین حوزه ای می کند، وارد می شود. در نهایت نیز این پژوهش جستاری در متدولوژی تاریخ فکر با رویکردی میان رشته ای خواهد داشت.

بررسی روش مطالعاتی پژوهشگران مستشرق در حوزه دین و مذهب، نیازمند یک مطالعه دقیق علمی و تحقیقی مستقل است. پژوهش علمی در حوزه مطالعات محققان غرب در رابطه با اسلام شناسی و شیعه شناسی، علاوه بر کمک به فزونی داده های علمی و تحقیقاتی پژوهشگران شیعی، می تواند موجب دستیابی به راهکارهای جدید و دقیق تری در حوزه پژوهش های دین و مذهب شناسی گردد. چنانکه بررسی و تعمق در مطالعات مستشرقان، علاوه بر ایجاد زمینه در تحول تفسیر متون دینی، می تواند در نوع استنباط و اجتهاد مصطلح امروز در حوزه های علمیه دگرگونی ایجاد کند. البته نگرانی های ناشی از تعبیرات غیر دینی و نگاه غیر قداستی به متون مقدس نیز از نتایج غیر قابل اجتناب این سنخ مطالعات است که می تواند دغدغه محققین مذهبی را بر افروزد. هرجند که این دغدغه نباید موجب توقف جریان علمی و رشد و شکفایی ان گردد. این جستار به بررسی شیوه عملی، علمی و تحقیقاتی، یا به بیان علمی «متدولوژی علمی-تحقیقاتی» پروفسور محمد علی امیر معزی شیعه شناس و مستشرق دانشگاه سوربون می پردازد. وی بیشتر از طریق مطالعه و تحقیق در متون و آثار کهن شیعی، سعی در ارائه تصویری از شیعه متقدم و دوران سده های نخست کرده که بیشتر به جنبه های درونی و باطنی مذهب توجه دارد. البته تصویر او از تشیع به نوعی در مسیر کاملا متفاوت از آنجه در نگاه استادش، هانری کربن، شیعه شناس بزرگ فرانسوی تجلی یافته، قرار دارد. به عقیده محخمد علی امیر معزی، تدوین آثار شیعی در سده نخست، بیشتر برخاسته از نگاه سیاسی عالمان شیعی، و در سده دوم و سم هجری، نتیجه جریان باطن گرایی شیعیان است. لزوم تاویل و تفسیر متون مذهبی و نیز در پی مفاهیم باطنی آیات و روایات، نشانی از گرایش شدید تشیع ان دوره به «اصالت باطن» در فهم مبانی دینی دارد.

مقاله حاضر به «روش‌شناسی اندیشه اجتماعی ابن‌ رشد» می‌پردازد. ابن رشد از فیلسوفان متعلق به غرب عالم اسلام و شارح آثار ارسطو است. روش‌شناسی او متفاوت با فیلسوفان شرق عالم اسلام، مانند ابن‌سیناست. تربیت در خانواده‌ای اهل علم و تصدی جایگاه‌های مهم حکومتی، از عواملی هستند که زمینه را برای ارتقای علمی و ترویج اندیشه در رویارویی با مسائل مطروحه در آن زمان برای او فراهم آوردند. باور به توحید و نبوت در کنار غایت‌گرایی و همچنین اعتقاد به عقل و وحی به عنوان - دو منبع معرفتی مهم - مبانی‌‌ای هستند که بر روش و اندیشه او تأثیرگذار بوده‌اند. تأویل، برهان و روش انتقادی، دلالت‌های روش‌شناختی ابن رشد است که به آنها ملتزم بوده و در اندیشه اجتماعی خود بر اساس آنها مشی نموده است. تلفیق میان دین و فلسفه و ترسیم مدینه فاضله مسائلی پیش روی ابن رشد بوده که با روش‌های مذکور به آنها پاسخ گفته است.

«روی‌آورد»، «روش» و «پارادایم» اصطلاحاتی هستند که از فلسفه علم واردِ روش‌شناسیِ دین‌پژوهی شده‌اند. عدم توجه به مفهوم‌شناسی، مصداق‌یابی و حتی ترجمه این واژگان، موجب نوعی آشفتگی در روش‌شناسی دین‌پژوهی گشته است؛ به‏ نحوی که این تعابیر گاه به صورت مترادف، گاه با معانی مختلف و گاه به جای یکدیگر به کار رفته‌اند. به منظور رفعِ این نقیصه روش‌شناختی، لازم است مفهوم‌شناسیِ دقیقی از این واژگان صورت گرفته، با ترسیم الگویِ روش‌شناختیِ مناسبی، جایگاه هر یک از این مفاهیم در گستره دین‌پژوهی تبیین گردد. میانِ پارادایم‌ها، روی‌آوردها و روش‌ها در گستره دین‌پژوهی- بر خلاف علوم تجربی- نوعی هم‌کُنشی برقرار است. پارادایم، روی‌آوردها و روش-های شایسته و بایسته را در دین‌پژوهی تعیین می‌کند. از سوی دیگر شناخت پارادایم متوقّف بر شناختِ روی‌آوردها و روش‌هاست. همین امر موجب می‌شود مسئله واحد در پارادایم‌های مختلف، پاسخ‌های گوناگون یابد. روی‌آوردها و روش‌های دینی نیز در ارتباطی پویا و تعاملی زایا عمل می‌کنند و هر روی‌آوردی روش‌های خاصِ خود را می‌طلبد. هر پارادایمی روی‌آوردهای مناسبِ خود را می‌طلبد و هر روی‌آوردی، روش‌های خاص خود را می‌جوید.