جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آزمایش فکری روشی استدلالی است که در علوم مختلف، به‌خصوص فلسفه و فیزیک نظری کاربرد دارد. در این روش فلسفی، موقعیت‌هایی تخیلی ترسیم می‌شود که درخلال آن‌ها، مقصود طراح آزمایش فکری دنبال می‌شود و خواننده اگر منکر نتیجۀ موقعیت‌های تخیلی باشد، به نتیجه مایل می‌شود یا به خطای خود ملتفت می‌شود؛ اگر خواننده درمقام آموزنده باشد، فهم مطلب برای او آسان‌تر می‌شود و اگر مطلب را بداند و بنابر عواملی، از آن غافل باشد، آزمایش فکری تلنگری است تا به مطلب ملتفت شود. در این پایان‌نامه، در پی تطبیق مفهوم آزمایش‌ فکری بر برخی روش‌های استدلالی ابن‌سینا هستیم. ابن‌سینا گاهی موقعیت‌هایی تخیلی را وصف می‌کند که کاملاً بر مفهوم مدرن آزمایش فکری منطبق است؛ مثلاً وی با فرض موقعیتی، تجرد نفس و تمایز جوهری نفس و بدن را یادآوری می‌کند؛ در موقعیتی دیگر، از تخیل دو تصویر خیالی که وضع‌های گوناگون دارند، بر جسمانی‌بودن قوۀ خیال استدلال می‌کند؛ در متنی دیگر نیز با تشریح موقعیت‌هایی، در برابر لذت‌گرایی می‌ایستد و موارد دیگری از این دست. دربخشی از پایان‌نامه نیز به مسائل شناختی آزمایش‌های فکری و قوۀ پردازندۀ این موقعیت‌های تخیلی توجه کرده‌ایم.

صدرالمتألهین با توجه به اصالت و تشکیک وجود، وحدت شخصیه عرفانی، حرکت جوهری و اشتدادی نفس، بازگشت همه علوم به علم حضوری و لزوم اتحاد عقل و عاقل و معقول، معتقد است انسان از طریق حرکت جوهری با ارتقا در مراتب عقل عملی و افزودن علوم خود و اتحاد با آنها، از نظر وجودی به‌تدریج و تشکیک، اشتداد می‌یابد و با متعلَّق خارجی علوم حقیقی خود متحد می‌گردد و بدین‌سان به اولین مراتب معرفت عرفانی دست پیدا می‌کند که با اتحاد جزئی انسان با برخی از وجوه وجودی عقل فعال (برخی صور موجود در آن) تحقق می‌یابد و به‌تدریج تا اتحاد کامل با تمام صور و شئون موجود در عقل فعال پیش می‏رود که در این حال، در عینِ بهره‌مندی هر دو وجود (نفس و عقل فعال) از ذات فی نفسه خود، از جهتی که هویت ارتباطیِ عقل فعال است، با یکدیگر متحد گشته، از یک رتبه وجودی برخوردار می‌شوند. در مقامات فنائی، با اضمحلال کامل تعین اولیه فرد سالک و شهود وحدت شخصیه عرفانی در آن مقام، معرفت عرفانی در این مرتبه، به معنای وحدت کامل عارف با معروف خود (وحدت شخصیه) و دارای ساختار تک وجهی (متشکل از معلوم فقط یا علم فقط) خواهد بود. این دیدگاه صدرا با پیشینه این بحث در فلسفه اسلامی، در تقابل است و وی در این زمینه، متأثر از ابن‌عربی و اَتباع وی است.

با توجه به مکتب اخلاق عرفانی در مکتب ابن عربی خوی توکل مبتنی است بر جهان بینی توحیدی و خصوصا توحید افعالی، توحید افعالی موجب پیدایش اخلاق پسندیده ای از جمله توکل است که به معنای خاص خود در اخلاق عرفانی و در متون دینی اسلامی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. توکل نیز در سیر و سلوک سالک را در نیل به مقام توحید افعالی یاری می کند. از این روی توحید افعالی و توکل در یک نگاه یکدیگر را در کمال نهایی انسانی همیاری می کنند.

در پژوهش پیش رو سه فعالیت اصلی پیرامون نظریه اخلاقی ابوعلی مسکویه و خواجه عبدالله انصاری مورد توجه قرار گرفته است. ابتدا استخراج و استنباط مبانی معرفت شناختی و انسان شناختی دو نظریه. دوم؛ تطبیق این مبانی با یکدیگر و دیگر؛ نقد و ارزیابی این مبانی. در بخش معرفت شناسی اخلاقی محورهایی که مورد بررسی قرار گرفته اند عبارتند از چیستی، امکان، انواع و ابزارها و نسبیت معرفت اخلاقی، به علاوه نظریه صدق و شیوه توجیه گزاره های اخلاقی. در بخش انسان شناسی اخلاقی نیز ماهیت و سرشت اخلاقی و همچنین مراحل رشد و کمال اخلاقی انسان مورد مطالعه قرار گرفته است.یکی از اهداف اصلی ارزیابی دو نظریه آن است که مشخص شود نظریات سنتی تا چه اندازه قابلیت پاسخگویی به نیازهای امروزی را دارند و در واقع دستگاه معرفتی آن ها تا چه حد توانایی و ظرفیت بازسازی نظریه و پویاسازی آن برای استفاده در دوران معاصر را دارا می باشد. در رساله سعی شده است این هدف با طراحی محورهایی از ارزیابی چون بررسی میزان اتقان روش و منابع نظریه، شرایط پویایی نظریه، جامعیت موضوعات، قابلیت حل تعارضات اخلاقی، راهنمای عمل بودن نظریه و بررسی میزان انسجام میان مبانی و بنا ها محقق گردد. در یک جمعبندی نظریه ای مناسب دوران معاصر دانسته شده است که قادر باشد در افق تمدنی پاسخگوی نیازهای جامعه در عرصه عمل و حوزه نظر باشد. نظریه مسکویه در شکل سنتی اش نمی تواند تمامی تعارض های اخلاقی را حل نماید و نیازمند اصلاح و بازسازی در برخی محورها می باشد. اما نظریه عرفانی خواجه عبدالله از انسجام و درجه اتقان بالایی برخوردار بوده و با اشکال جدی در این زمینه مواجه نمی باشد. همچنین در مورد تطابق با دیدگاه اخلاقی اسلام هر دو نظریه با انتقاداتی روبرو هستند که می بایست به آن پاسخ داده و یا تغییراتی را در خود ایجاد نمایند. در عرصه عمل نیز لازم است با ترسیم فرایند رشد اخلاقی و افزودن به گستره موضوعات ظرفیت و استاندارد های لازم در این زمینه را در خود ایجاد نمایند.