جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالۀ حاضر با مرور آراء و اندیشه‌های شمس تبریزی از دیدگاه تربیتی، پس از بررسی کفایت تفکرات و تأملات شمس برای دریافت دلالت‌های تربیتی، به جستجوی پاسخ این پرسش می‌پردازد که ویژگی‌ها و ابعاد تربیت معنوی از منظر او چیست. بازخوانی آرای شمس تبریزی در این پژوهش، با رویکرد توصیفی- تحلیلی و در تعامل میان ساختار برگرفته از ادبیات پژوهشی رشتۀ تعلیم و تربیت با تحلیل، استنباط و استنتاج حاصل از بررسی محتوا و متن مقالات شمس به دست آمده است. بر این اساس می‌توان از یافته‌هایی برای تربیت معنوی همچون مبانی (آزادی، اراده، اخلاص)، اصول (معنویت و روحانیت)، اهداف (عشق‌ورزی و ترک خودخواهی) و روش‌ها (خاموشی، مواجهه، گفت‌و‌گو) سخن گفت. تربیت معنوی با استناد به قرائت شمس دارای ابعاد شناختی (همچون تفکر شهودی)، عاطفی (شادمانی و شفقت) و عملی (تربیت نفس و روح) است.

در مقالات شمس تبریزی، در دو جا از دو تحریر مختلف، عبارتی کوتاه هست که در آن «معنا» همان «خدا» دانسته شده است. همین عبارت را مولوی نیز در مثنوی معنوی از قول «شیخ دین» آورده است و مضمون آن نیز بارها در معارف بهاء ولد تکرار شده است. در مقالۀ حاضر، نویسنده پس از مرور پیشینۀ تحقیق‌ها و تفسیرها دربارۀ گویندۀ آن عبارت و معنای آن، با طرح و شرح بخش‌هایی از نوشته‌های مستملی در شرح تعرّف، هجویری در کشف المحجوب و ناصرخسرو در زادالمسافر از یک‌سو و نیم‌نگاهی به نظریه‌ها و مفهوم‌پردازی‌های دریدا، آلستون و ویتگنشتاین از سوی دیگر، کوشیده است زمینۀ تفسیری دقیق‌تر از عبارت «المعنی هو اللّه» را فراهم ‌آورد. چنان‌که در مقالۀ حاضر شرح داده شده، عبارت مذکور مبتنی بر یک تلقی از مفاهیمِ دلالت و معناست و بهاء ولد، شمس و مولانا مخاطبانشان را به «حضورِ» خدا در جهان هستی توجه می‌دهند.

نظریّة خیال در فلسفه و عرفان نظری جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از بزرگ‌ترین نظریه پردازان در حوزۀ خیال ابن عربی است. در کلام او، خیال در یک معنا، ماسوی الله و به صورت تجلّی خداوند است اما خیال در معنای دوم واسط و برزخ بین مراتب است. در معنای دیگر قوّة خیال در انسان نوعی ادراک است که بین صور محسوس و معانی مجرد جمع می‌کند. بر اساس آیۀ قرآن انسان در زمین جانشین آفریدگار خلاق است و می‌تواند با استمداد از خلاقیت خیال خویش دست به آفرینش‌های علمی، ادبی، هنری و... زده و منشأ وجود و کمال باشد. از مهم‌ترین اهداف پژوهش، تأکید بر نقش خیال خلاق در هویت‌بخشی به انسان سرگردان، برای رهایی از بحران بی هویتی و وصول به جایگاه حقیقی اوست و نیز پاسخ به این پرسش است که آیا دیوان شمس را می‌توان یکی از شاخصه‌های عرصة بهره‌مندی از خیال خلاق در ادبیّات عرفانی دانست؟ و آیا اشعار مورد بررسی در تقویت و تثبیت جایگاه حقیقی انسان که صورتی از خداوند است تأثیرگذار است؟ در این پژوهش نظری، آراء مشترک ابن عربی و مولوی در نظریۀ تجلی خداوند در خلقت استخراج و با استفاده از شیوۀ تطبیقی- تحلیلی و به صورت کیفی مورد بررسی و واکاوی مفهومی قرار گرفته است. در نهایت با ارائه اشعار و مستندات، یافته‌ها حاکی از مثبت بودن پاسخ‌های پژوهش است.

هرمان هسه (۱۸۷۷-۱۹۶۲م.)، نویسنده و عارف آلمانی، از کودکی با تعالیم الهیات مسیحی آشنا شد و در جوانی به مکاتب عرفانی شرق گرایش یافت. وقایع زندگی هسه و مطالعات عرفانی وی، سبک خاصی را برای او پدید آورد که در داستان کنولپ قابل‌مشاهده است. این داستان مدرن به توصیف شخصیت عارف‌مسلک کنولپ می‌پردازد. از سوی دیگر، شمس تبریزی (۵۸۲-۶۴۵ ق.) عارف ایرانی است که حکایت‌هایش در مقالات شمس روایت شده است. میان انگارة عرفانی شخصیت کنولپ در داستان هسه و شمس تبریزی در مقالات، شباهت‌هایی وجود دارد که محل بررسی و تحلیل است. در این مقاله به روش توصیفی-مقایسه‌ای، پس از معرفی مختصر هسه، به تشریح جایگاه عرفان در اندیشه و آثار او می‌پردازیم. سپس اثر کنولپ را به‌لحاظ فرم و محتوا بررسی، و ویژگی‌های عرفانی این شخصیت را در ادوار مختلف زندگی بیان می‌کنیم. در ادامه به توضیح مختصری از زندگانی شمس می‌پردازیم تا ویژگی‌های عرفانی او را گزارش کنیم. پایان‌بخش این مقاله نیز مقایسۀ دو اثر کنولپ و مقالات شمس و بیان مشابهت‌های دو شخصیت کنولپ و شمس تبریزی است. از جملۀ این شباهت‌ها می‌توان به روایت‌های داستانی هر دو اثر اشاره کرد که در خدمت توصیف ویژگی‌های شخصیتی کنولپ و شمس، نظیر تنهایی معنوی و شوخ‌طبعی، قرار دارد. با این حال تفاوت اصلی در آن است که داستان کنولپ یک اثر ادبی است، اما مقالات، متنی شهودی به‌شمار می‌آید.

ویلیام چیتیک، نویسنده و پژوهش‌گر توانای عرفان و تصوف در آمریکاست. وی در این نوشتار به شیوه­ای محققانه پس از مقدمه­ای مختصر، به تشریح ویژگی‌های شخصیتی و برخی دیدگاه‌های شمس تبریزی پرداخته، به گونه­ای موجز خواننده را با لایه‌های درونی و شخصیت تو در توی او آشنا می‌کند. چیتیک می‌کوشد تصویری روشن­تر از شمس در ذهن خوانندگان ایجاد کند. نقل‌قول­هایی که نویسنده در این مقاله به آن استناد کرده، علی‌رغم ایجاز، حاکی از ژرفای اندیشة شمس تبریزی است. لحن تا حدودی تلخ و گزندة این شیخ، همچون دارویی است که شفا و سلامت را در پی دارد و بی‌گمان دیدار او با مولانا، آن زمان که وقتش در رسید، طوفانی بود که هر چه را مولانا ساخته بود به ویرانی مبدل ساخت. صراحت و نفوذ کلام شمس و به قول خودِ وی با «گفتنِ آنچه گفت» شاعر، اندیشمند و عارفی بزرگ را تقدیم جهانیان کرد که تاکنون نظیری نیافته است.

مفهوم «دیگری»، از وجوه ممتاز و واسازانۀ دستگاه نظری ژاک لکان و یکی از مهم‌ترین فراروی‌های او از اندیشۀ فرویدی است. دستگاه فکری فروید بر مفهوم «خود» بنا شده بود. وی بخش اعظم مباحث مربوط به ناخودآگاهی روان را در رابطه با «خود»ی تعریف کرده بود که ذاتی روشن و قوام‌یافته داشت و حدفاصل «نهاد» و «فراخود» بود، اما لکان از همان آغاز در تعریف وجودی «خود» شک کرد و نشان داد در مراحل رشد روانی انسان، هیچ‌گاه تصویری یکه و همگن از «خود» وجود ندارد. به تعبیر لکان، «خود» همان دیالکتیک «خود-دیگری» شکل‌گرفته در مرحلۀ خیالی و نمادین است. «دیگری» بخش وجودی «خود»، و از همان آغاز آمیخته با آن است. «دیگری» به طرق مختلف درونی می‌شود و آمیخته با «خود» همیشه در روان حاضر است (حتی برداشت و تصویر از «خود» نیز آمیختۀ «دیگری» ذهنی است). زمانی که «دیگری» به‌مثابۀ متعینی بیرونی وجود دارد، ممکن است به شدیدترین شکل ممکن درونی‌سازی و همذات‌پنداری شود و حیاتی ذهنی یابد؛ همان چیزی که در رابطۀ شمس و مولانا شاهدش هستیم: دو روح سرگشته‌ای که هریک امکانات ذهنی و روانی خود را در دیگری می‌بیند و هردو در طول فرایند کشف یکدیگر، مرتباً دیالکتیک «خود-دیگری» ذهنی‌شان را بر هم اعمال می‌کنند. اگر از منظر شمس به این رفت‌وبرگشت‌های روانی بنگریم، درمی‌یابیم که اساس رابطۀ او و مولانا، جابه‌جایی‌های مکرر موقعیت ذهنی عاشقی و معشوقی برای هردو آن‌هاست؛ به‌گونه‌ای که در تمثیل‌های مختلف تکرارشونده می‌توان وجوهی از این آیینه‌گردانی‌ها را در مقالات شمس یافت.

ساختارگرایان منطق ذهن و زبان انسان را بر پایۀ ساختاری دوقطبی تعریف می‏کنند که بین دو سوی آن رابطۀ تقابلی حاکم است. منتقد ساختارگرا با تکیه بر این ایدۀ محوری که میان کلیت متن و اجزای آن رابطه ه‏ای تنگاتنگ برقرار است، تقابل‏ های خرد متن را جست‌وجو می‏کند تا با درک آن‏ها به تقابل‏ کلان‏تر دست یابد و بتواند دلالت ضمنی اثر را توضیح دهد. در پژوهش حاضر، تقابل‏ های مثنوی و غزلیات شمس بررسی و تحلیل می‏شود. روش پژوهش بر سه مرحله استوار است: 1. تحدید حوزۀ معنایی تقابل ‏ها با تأکید بر کلان‏ نمادها در مثنوی غزلیات شمس؛ 2. استخراج تقابل‏ هایی که با کلان ‏نمادهای شیر و خورشید ساخته شده‏اند؛ 3. فهم رابطۀ دوسویۀ تقابل‏ ها؛ 4. تحلیل معنا و شیوۀ بیان تقابل ‏های به‏ دست آمده. مطابق نتایج، در بیشتر موارد، رابطه‏ های طبیعی و منطقی تقابل ‏ها در مثنوی و غزلیات شمس مشترک است. 1. هنجارشکنی در روابط تقابلی، گاهی در مثنوی بیشتر است و گاهی در غزلیات شمس. در این میان، بسامد و تنوع هنجارشکنی در رابطۀ تقابل‏ های غزلیات چشم گیرتر است؛ 2. در برخی موارد، هنجار و هنجارشکنی در رابطۀ تقابلی دوگانه‏ ها میان مثنوی و غزلیات شمس، مشابه و مشترک است؛ 3. در مواردی اندک نیز تقابل‏ ها فقط در یکی از دو متن مورد مطالعه پردازش شده‏اند.

در پژوهش حاضر، به بررسی نحوۀ بازتاب ادبیات عاشقانۀ عرب عصر اموی در آثار مولانا (مثنوی، مکتوبات، فیه ما فیه، مجالس سبعه، غزلیات شمس) و مقالات شمس تبریزی، مأخذیابی داستان‌ها و ابیات، و بررسی برخی از تصرفات هنری مولانا و شمس در اشعار و روایات اصلی پرداخته می‌شود. پرسش‌های این پژوهش این است که در آثار مولانا و شمس، چه نمودهایی (اعم از داستان و سروده) از ادبیات عاشقانۀ عصر اموی وجود دارد و این نمودها در این متون چه تغییراتی یافته‌اند. همچنین آیا این تغییرات، ناشی از تصرفات شخص مولانا و شمس‌اند یا برخاسته از منابعی هستند که از آن‌ها بهره جسته‌اند؟ چنانکه خواهیم دید، آثار شمس و مولانا دربردارندۀ ابیات شاعرانی از عصر اموی و نیز داستان‌هایی دربارۀ زندگی آن‌هاست. تصرفات مولانا از گونۀ تغییراتی در شخصیت‌ها، قهرمان، زمان تاریخی داستان، نام سراینده و متن اشعار است. برخی از این تصرفات، ناشی از خلاقیت‌های فردی مولاناست و منشأ برخی نیز منابع پیش از مولاناست. تصرفات مولانا در متن اشعار نیز برخی آگاهانه و در برخی موارد ناآگاهانه و ناشی از نقل از حافظه است. در پژوهش حاضر، برخی از ابیات قیس بن مُلَوح عامری، عمر بن ابی‌ربیعه، عروة بن حزام، اَحوَص انصاری، ابن‌مَیاده، معاویة بن ابی‌سفیان (از دورۀ اموی)، حلاج، متنبی، ابوفراس حمدانی و انوری (از سده‌های بعد) در آثار مولانا و شمس مأخذیابی شده و پیشینۀ برخی از روایات، در متونی نظیر الأغانی، دیوان مجنون به روایت ابی‌بکر والبی، مصیبت‌نامۀ عطار، هزار حکایت صوفیان، فتوحات ابن‌عربی، رسالۀ عینیۀ غزالی، تمهیدات و نامه‌های عین‌القضات نشان داده شده است.

احتمالاً اصل و مبدأ تعزیه یا شبیه را باید در آیین‏ه ای پیش از اسلام واکاوی کرد که پس از اسلام، با الهام از فاجعۀ کربلا به‌عنوان یک نمایش دینی نمود یافت و در دور تکاملی، اشخاص و قصه ‏های دیگری نیز به آن افزوده شد. نسخۀ تعزیه/شبیه «حسین بن منصور حلاج» یکی از این دگردیسی ‏های مضمونی تعزیه است که در آن، نطفۀ شمس تبریزی از خون کشتۀ حسین بن منصور حلاج بسته می‏شود. شخصیت ‏های اصلی این اثر، حسین بن منصور حلاج، شمس تبریزی، ملای روم (مولانا) و دختر و همسر وی هستند. این مقاله ضمن بررسی شخصیت و ساختار قصه‏ پردازی و روایت در تعزیه/شبیه حلاج، به علل این دگردیسی مضمونی می‌پردازد. مطابق یافته‏ ها، شمس در روایتی جدید و اسطوره‏ای، فرزند دختر مولانا و وجه دیگر شخصیت حلاج است و نویسندۀ بی‏نام این نسخۀ تعزیه که با زیست و اندیشۀ این سه عارف بزرگ (حلاج، شمس و مولانا) آشنا بوده، روایتی اسلامی شیعی و اسطوره‏ای از آن ارایه داده است.