جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هستی­ شناسی از مهم­ترین مباحث عرفان اسلامی است که با نظری شدن عرفان توسط ابن­عربی، بیش از پیش مورد توجه متصوفه و عرفا قرار گرفته است. نجم­ الدین رازی و عزیز نسفی از عرفای بزرگ قرن هفتم و منسوب به فرقة کبرویه بوده ­اند؛ با این تفاوت که نسفی تحت تأثیر آرای ابن­عربی نیز بوده است. رازی به پیروی از مکتب کبرویه، هستی را براساس عالم امر و خلق یا ملک و ملکوت تقسیم می­کند. در مبانی فکری او دربارة هستی توجه به نور، زوجیت در عالم و وحدت وجود دیده می­شود. از سوی دیگر، نسفی ضمن اشاره به این دو عالم، جبروت را به آن افزوده و در هستی­شناسی خویش، به تقسیمات سه­ گانه­ای قائل شده؛علاوه بر این به تفصیل مباحث وحدت وجود را بیان نموده است. در میان اقوال این دو، توجه به تجلی و اهمیت انسان در عالم مشترک است. این پژوهش بر آن است که به شیوة توصیفی- مقایسه­ای، به بررسی شباهت­ها و اختلافات آرای این دو و مبانی آن در باب هستی­ شناسی بپردازد.

ادبیات عرفانی یکی از جلوه های ادبیات فارسی است. این شکل ادبیات، بوستانی رازآلود و پراحساس می باشد. به سبب همین پراحساسی آن است که در حوزه ی ادبیات غنایی جای می گیرد. دنیای گسترده ی عرفان بر سیروسلوک، عبادت خالصانه، زهد و محبت و پیروی از انبیا، اولیا و مشایخ طریقت استوار است و در نهایت به معرفت حقیقی می انجامد. اندیشه های عرفانی زاییده ی افکار خداجویانه و معرفت گرایانه ی سالکان راه حق و تاثیرپذیری از اندیشه های بزرگان صوفیه می باشد. در هر مسلک و طریقتی اثرپذیری و اثرگذاری اندیشه ها و افکار وجود دارد . یکی از راه هایشناخت اندیشه ها و افکار این بزرگان مطالعه و تطبیق آثار آنان با یکدیگر می باشد .نجم رازی و سعدی شیرازی دو تن از بزرگان ادب فارسی و عرفان اسلامی، در قرن هفتم می باشند. با توجه به هم روزگار بودن و هم عقیده بودن این دو اشتراک بسیاری در افکار و اندیشه های آنان وجود دارد. اساس این پژوهش بر روی دو اثر گرانقدر آن ها، مرصادالعبادو بوستان، می باشد. شیوه ی تصوف هردو شخصیت، مبتنی بر ریاضت و عشق به معبود است. آنان مهم ترین سخنان و اندیشه های عرفانی و صوفیانه ی خود را در این دو اثر بیان کردند. در این پژوهش، پس از بررسی زندگی، اعتقادات، مکاتب عرفانی و مشایخ آن ها، به تطبیق اندیشه های عرفانی این دو تن پرداخته می شود. این پژوهش در چهار فصل تنظیم گردیده است . فصل سوم که اساس کار پژوهش می باشد به شش بخش شامل؛ اصطلاحات عرفانی، آداب سلوک، حالات، مقامات، سایر مشترکات فکری و اختلاف نگرش آنان تقسیم گردیده و در پایان به توضیح اجمالی نتایج پژوهش پرداخته شده است.

امروزه با گسترش تحقیقات و تعمّق‌های علمی در میراث گرانبهای ادبیات فارسی، اذهان اغلب جویندگان علم و ادب، فرصت را برای پیگیری و ادام? مطالعات تطبیقی و مقایس? این آثار از جنبه‌های مختلف مغتنم می‌شمرد. نگارنده نیز در این تحقیق در پی مقایس? محتوایی دو اثر ارزشمند و مهم در زمین? ادبیات عرفانی، یعنی حدیقه‌الحقیق? سنایی غزنوی و مرصادالعباد نجم‌الدین رازی بوده است. از انگیزه‌های اصلی انجام این پژوهش از سویی باید به بررسی روند تحوّلات مربوط به موضوع عرفان و تصوّف در زمان تقریبی یک قرن (اوایل قرن ششم تا اوایل قرن هفتم) اشاره کرد و از سوی دیگر نیز باید تأثیر ساختار نظم و نثر در نحو? بیان موضوعات عرفانی و به عبارت بهتر، تأثیر ساختار ظاهری بر معنا و مفهوم یک اثر را مطرح نمود.نگارنده معتقد است با مقایسه این دو اثر می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که سنایی از دیدگاه معرفت‌شناسانه، حدیقه‌ را می‌سراید و نجم‌الدین بر پای? مبانی هستی‌شناسی به تألیف کتاب خود می‌پردازد. گرایش هر دوی اینها در تصوّف، گرایش به مکتب بینابین عابدانه و عاشقانه است. بنا بر ساختار منظوم، حدیقه، زهدگریزتر و بنا بر ساختار منثور، مرصادالعباد زهدپذیرتر به نظر می‌رسد. تمایل سنایی به بیان موعظه‌های حکیمانه بیشتر از تمایل نجم دایه به این امر است. ابوالمجد به شدّت طرفدار آموز? بی‌تعصّبی در دین است و نجم رازی سخت گرفتار تعصّبات بی‌جای مذهبی. سنایی در موضوع پیروی از مُراد، از پیری روحانی که سرشار از معنویت‌های درونی است، سخن می‌گوید و نجم‌الدین، از شیخی که بیشتر درگیر رعایت موازین مذهبی و خانقاهی است یاد می‌کند. در باب مرید و تعلیمات راه سلوک مفاهیم مطرح شده از جانب نجم رازی، دقیق‌تر، جزئی‌تر و منظم‌تر است. در پایان در نتیج? انجام مقایس? محتوایی بین این دو اثر، نگاه قلندری و آزادمنشان? سنایی در ارائ? عرفانی همه‌پسند، کارآمد و مطابق با زندگی روزمره را درک کردیم و در مقابل؛ با رویکرد خانقاهی، مدرسی و سرشار از چارچوب‌های جزئی نجم دایه برخورد نمودیم.

چکیده:این مطالعه تطبیقی درصدداست تارابطه انسان باخدا،آفرینش، وجایگاه پیامبر(ص)وقرآن کریم ،احوال ومقامات،وسلوک وتزکیه وزهد وعشق را،ازدیدگاه نجم رازی (654ه.ق) وابونصرسرّاج(378ه.ق)مقایسه نموده وشباهت هاوتفاوت های دیدگاه آنها،راموردتجزیه وتحلیل قراردهد.روش تحقیق ومطالعه دراین پژوهش تطبیقی،فیش برداری وجمع آوری مطالب به روش اسنادی وکتابخانه ای است.بررسی محقق دراین حوزه مبین این مهم است که می توان درآراءواندیشه های نجم رازی وابونصرسراج،نقاط تشابه واشتراکات فراوانی رایافت والبته برخی موضوعات درکتاب مرصادالعبادبطور مفصل بیان شده است،درحالی که درکتاب اللمع فی التصوف،اشاره ای به آن نگردیده وبلعکس.قرآن وکلام وسیرت پیامبر(ص) درهردودیدگاه نجم رازی وابونصرسراج جایگاهی ویژه داردوهردوبرتقدم خودشناسی برخداشناسی تاکیددارند.درپژوهش پیش رو به برخی موضوعاتی که صرفا درکتاب مرصادالعباد به آنها اشاره گردیده است،بطورمجزا پرداخته شده است،ازجمله آنها میتوان به موضوع آفرینش اشاره نمود.همچنین برخی موضوعات که درکتاب اللمع فی التصوف بطور مفصل به آنها پرداخته شده امادرمرصادالعباد بطورپراکنده ،وگاه به اختصار ،اشاره گردیده وگاه هیچ اشاره ای نشده است،مانند مقامات واحوال،نیز تاحدامکان موردبررسی قرارگرفته است.درپایان تحقیق محرز گردید،آراءواندیشه های این دواندیشمند گرانمایه،دارای شباهت بسیارزیادی به یکدیگرمی باشدوتنها می توان تفاوت رادرنثر شورانگیز مرصادالعباد،که حتی درادبیات سالهای بعداز او نیز کم نظیراست،باادبیات بسیارفصیح وروان اللمع که به نظرمی رسد مولف تعمدا به گونه ای نگاشته است که برای عموم افرادقابل درک وفهم باشد،یافت.

با توجه به گسترش عرفان‌های نوپدید که غالباً بدون هیچ پایه و اساسی و بر مبانی نظرات رهبران این فرقه عرضه می‌شود لزوم بررسی علمی، تاریخی و نوع نگاه نظرات آنان با برخی بزرگان عرفانی و رد این جریانات نوپدید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بر همین اساس «عقل» و «عشق» به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز انسان، همواره محل نزاع حکما و عرفا بوده است و بین عرفا نیز در تعیین حدود و ثغور این دو، معمولاً اختلاف نظر وجود داشته است که در این تحقیق (که به روش فیش-برداری و کتابخانه‌ای است و از روش تطبیقی ـ مقایسه‌ای استفاده گردیده) سعی شده جایگاه آن در عرفان نوپدیدی همچون عرفان شعور کیهانی (حلقه) و عرفان اسلامی با محوریت کتاب مرصاد العباد و دیگر آثار نجم‌الدین رازی (دایه) (که از اولین متون عرفانی به زبان فارسی به شمار می‌رود)، مورد بررسی قرار گیرد.محمدعلی طاهری پله عقل و پله عشق را دو پله پیش روی انسان می‌داند اما در بیان جایگاه این دو دچار عقل گریزی شده تا جایی که معتقد است عقل پیوسته با کارهایی که مناقع ملموس و مادی نداشته باشد مخالف است؛ اما نجم الدین رازی بر خلاف طاهری ارزش والای عقل و خردورزی را در جای خود پیش از ورود به آستانه عشق حفظ کرده و شأن و منزلتش را پاس داشته است. در عبارات او آمده است که عقل باید حیطه خود را بشناسد و اگر چه در قلمروهای دیگر چونان چراغی راهنمای سالکان تواند بود اما در کوی عشق نابیناست و آنجا سلطانی دیگر حکمرانی می‌کند.محمدعلی طاهری همچنین دنیای عشق به دور از حساب و کتاب عقلانی می‌داند و از آنجایی که دنیای عرفان را نیز همچون دنیای عشق می‌داند این دنیا را دنیا ماورا تکلیف می‌خواند زیرا دنیای عشق دنیای انجام وظیفه نیست. دنیای عشقی که طاهری ترسیم می‌کند با دنیای عشقی که نجم الدین رازی مرتبه پایانی آن را «فاعلم أنه لا اله الا الله می‌داند (که تازه ابتدای شریعت حقیقی است) بسیار متفاوت است چرا که عشق از نظر طاهری مزد اشتیاق مثبت انسان است در حالی که از نظر نجم الدین رازی اشتیاق و تمنا برای رهایی از تخم جسمانیت و عقل گرایی و ورود به عالم عشق کافی نیست.

کتاب «مرصاد العباد»، یکی از مهم‌ترین کتب عرفانی است که از دیرباز مورد توجه ادیبان و عرفای اسلامی قرار داشته و در قرن هفتم هجری به وسیلة «شیخ عبدالله بن محمد نجم رازی» به نگارش درآمده است. این کتاب، همواره از منابع مهم عرفان و تصوف برشمرده شده و امروزه در زمرة دروس پراهمیت مقاطع مختلف دانشگاهی به شمار می‌آید. کتاب حاضر، شرحی بر باب اول و دوم این اثر عرفانی به همراه توضیحات معنایی شرح اصطلاحات عرفانی و توضیح، معانی عبارات عربی و... است.

کتاب مرصادالعباد از پنج باب شکل یافته است. باب نخست آن مقدمة مفصل کتاب است که در طی آن سه فصل دربارة فایده نوشتن کتاب در زمینه سلوک و طریقت و نیز انگیزة اصلی مؤلف برای تألیف این اثر به فارسی و همچنین بیان فصل‌بندی‌ها سخن رفته است. باب دوم در بیان مبدأ موجودات؛ باب سوم در معاش خلق؛ باب چهارم در معاد نفوس و باب پنجم در بیان سلوک طرایف است. نویسنده در کتاب حاضر با هدف بهره‌مندی خوانندة غیرمتخصص امروزی از زیبایی و گیرایی کتاب مرصادالعباد به تلخیص و بازنویسی این اثر پرداخته است. همچنین در مقدمة مختصری از زندگانی و آثار مؤلف مرصادالعباد سخن رفته است.

مقاله حاضر با هدف یافتن نسبت معرفتی میان ایمان و عقل و در نهایت سنجش میزان عقلانیت از منظر نجم‌الدین رازی تألیف شده است، ایمان و عقل در نگاه وی به ابزار معرفت‌شناسی می‌مانند و گوهر عقل یا روح رحمت للعالمین با اوصاف متعددش، جوهری است نورانی با اعتبارات ملک، نور و قلم. آن‌گاه معرفت عقلی مرتبه‌ای از مراتب وصول به علم توحید بوده و جایگاهی برای رسیدن به معرفت شهودی است که در عالم معقول کاربرد دارد و معرفت نجات‌بخش هنگامی است که بنای عقل انسان، مطلع نور ایمان باشد تا نبوت انبیا مقرر شود. گوهر ایمان معدنی است که جایگاه آن‌ طور دوم قلب بوده و تکیه بر عقلانیت رهگذری برای ایمان‌گرایی است که اثر تابش نور ایمان بر دل، تصدیق نام دارد. تصویری که رازی از نسبت ایمان و عقل ترسیم کرده، عقلانیتی متعادلانه و تلفیقی، میان عقل‌گرایی حداکثری و انتقادی توأمان با ایمان‌گرایی است که در تعیین اعتبار یا عدم اعتبار نظام‌های اعتقاد دینی در فلسفۀ دین نقش مؤثر دارند و تعامل آن دو، عامل ارائۀ درست دین و مانع آسیب‌های درونی و بیرونی است. این همه، نظر به تطبیق آرای وی با رویکردهای فراگیر ایمان و عقل استخراج شده است.

درباره‌ی نسبت عرفان و سیاست دو دیدگاه کلان وجود دارد: یک دیدگاه میان این دو تمایز مطلق قائل است؛ دیدگاه دیگر بر هم‌پوشانی نسبی آنها حکم می‌کند. بر این اساس، در نگاه به اندیشه‌های نجم‌الدین رازی، این پرسش‌ها قابل طرح هستند که: نجم‌الدین رازی چه نسبتی میان عرفان و سیاست برقرار می‌کند؟ جایگاه حکمران خوب در عرفان سیاسی وی کجاست؟ از نظر وی، حکمران خوب چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟ نجم‌الدین رازی، عرفان را پدیده‌ای اجتماعی می‌داند که می‌کوشد در کنار خواص، عوام را نیز متحول سازد. از منظر وی، عوام بر درک هستی از عقل، و خواص از عشق بهره می‌برند؛ پس صرفاً کسانی می‌توانند هم خواص و هم عوام را به‌سوی سعادت هدایت نمایند که دارای قوه‌ی عقل و عشق به حد اعلاء باشند. از این منظر در غیاب انبیا حکومت در اختیار اولیای الهی است. بدین‌ترتیب حکومت پادشاهی الهی، بخش جداناشدنی از عرفان اجتماعی محسوب می‌شود. پادشاه الهی نجم‌الدین باید متصف به صفات اخلاقی-سیاسی ایجابی و سلبی باشد که اساسی‌ترین آن‌ها عدالت است که شامل: راستی، انصاف، احسان، صبر، مدارا، مشورت‌پذیری، فسادستیزی، مصلحت‌اندیشی و اعتدال (ویژگی‌های ایجابی) و دوری از هوای نفس، عجب، تکبر، فساد، کفر، فحشا، منکر، بغی، حرص، دنیاطلبی، مالدوستی، بخل، خشم و سستی، و افراط و تفریط (ویژگی‌های سلبی) می‌شود.

وجه بارز اندیشه صوفیان، اعتقاد به تکامل است؛ هرچند زمینه این نظریه در دستگاه های مختلف فلسفی و عرفانی وجود دارد، لیکن نوع تبیین آن فرق می کند. در قلمرو اسلام با پیدایش اخوان الصفا که مشربشان آمیزه¬ای از اندیشه های ارسطویی و نوافلاطونی بود، گامی تازه در فرضیه تکامل برداشته شد. صوفیه که اساس تفکر خود را در خصوص آفرینش بر تعالیم اسلام استوار کرده است، چنین فرضیه هایی را با عقاید اسلامی به گونه ای که متهم به کفر نشود، در هم آمیخت. نمونه بارز این اندیشه ها را در سخنان مولوی می بینیم: از جمادی مردم و نامه شدم و ز نما مردم ز حیوان سر زدم نجم رازی نیز نفس انسانی را بالقوه مستعد آیندگی می داند و راه رسیدن به آن را به جز ابزار اصلی(شور و شوق و عشق) که تنها با سلوک در جاده شریعت و طریقت و حقیقت دست می دهد، می داند.