جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفاهیم زیادی در علوم اجتماعی وضع شده‎ و برای توضیح آنها آثار زیادی نیز نوشته شده است، اما به‌راستی مفاهیم علوم اجتماعی براساس چه قاعده و روشی ساخته می‎شوند؟ در پاسخ به این پرسش،‎ کلاسیک‎ها و معاصران جامعه‎شناسی و نظریه اجتماعی در قالب سه رهیافت اثباتی، ضداثباتی و پسااثباتی بحث و تعمق کرده‎اند. این مقاله می‎خواهد قواعد و منطق شکل‎گیری و ساخت مفاهیم علوم اجتماعی را در رهیافت پسااثباتی ماکس وبر مورد بررسی قرار دهد. مقاله حاضر با شناسایی قواعد هشت‎گانه روش ساخت تیپ‎های آرمانی، نخست استدلال می‎کند که تیپ آرمانی براساس مفهوم «عقلانیت» ساخته می‎شود. تیپ‎ آرمانی مبتنی بر «آموزه تکوین» و از ترکیب امور منحصربه‌فرد تاریخی و امور تکرارشونده اجتماعی برساخت می‎شود. تیپ آرمانی به مدد نیروی خیال تحت‌تأثیر ایده‎های ارزش‌گذار و در هدایت طرح‎های نظری ساخته می‎شود. در این روند تیپ آرمانی از پالایش و بازسازی مفاهیم روزمره کنشگران اجتماعی به‌دست می‎آید

ماکس وبر در حوزۀ جامعه‌شناسی دین، به مطالعۀ جامع و مفصّل ادیان سراسر جهان اقدام و پیوندهای میان ادیان گوناگون و گروه‌های خاص اجتماعی و تأثیر انواع دیدگاه‌های دینی بر سایر جنبه‌های اجتماعی نظیر رفتار اقتصادی را بررسی کرده است. یکی از جنبه‌های مثبت و بی‌نظیر جامعه‌شناسی دین وبر، نوع‌شناسی دینی وی و برساخت انواع مثالی نگرش‌های دینی سه‌گانۀ زهد در دنیا، زهد فارغ از دنیا و عرفان دنیاگریز است. مسئلۀ پژوهش حاضر از این امر نشئت گرفته که وبر، صوفیه را در نوع مثالی عرفان دنیاگریز جای داده است و حال آنکه به نظر می‌رسد که این دیدگاه با واقعیات تاریخی تصوف و بزرگان صوفیۀ ایران همخوانی نداشته باشد. بنابراین با استفاده از روش اسنادی و بررسی متون و منابع تاریخی مرتبط، به بررسی حیات دنیوی برخی بزرگان طریقت نعمت‌اللهی در ایران اقدام شد. یافته‌ها نشان می‌دهند که برخلاف دیدگاه وبر، این مرشدان صوفی، هم به کار اشتغال داشته‌ و هم در امور اجتماعی و انجام اعمال خیر و عام‌المنفعه کوشا بوده‌اند و نیز به تحصیل و تدریس علوم زمانۀ خود اهتمام داشته‌اند. بر همین اساس، انواع مثالی سه‌گانۀ وبر در نوع‌شناسی دینی وی، با نوع مثالی چهارمی موسوم به عرفان جامع‌، که مصداقش صوفیه هستند، تکمیل شدند.

دین در گستره اندیشه ماکس وبر یک پدیده اجتماعی است. وبر با رویکرد کارکردگرایانه به تبیین دین پرداخته است. در نگاه کارکردگرایانه به دین مبدأ فاعلی و غایی هستی کنار گذاشته می‌شود و صرفاً به گزاره‌های دینی بدون در­نظر­گرفتن ابتدا و انتهای آن نگریسته می‌شود، اما ماکس وبر­ برخلاف سایر جامعه­شناسان صرفاً به نگاه کارکردگرایانه اکتفا نکرده است و در جامعه‌شناسی دین خود به بررسی سایر جنبه­های دین نیز پرداخته است. دین در اندیشه وبر مجموعه­ای از تعالیم است که شامل باورها و اخلاقیات برای رسیدن به رستگاری است. در این اندیشه خدا در رأس عالم به عنوان مبدا ارزش­ها قرار می­گیرد، پیامبر به عنوان حامل پیام خدا و محرک تغییرات اجتماعی و منجی به عنوان واسطه­ای بین خدا و مردم قرار می­گیرد که مأمور رساندن دعا و خواسته‌های مردم به خدا و تضمین کننده رستگاری و کاهنده رنج­ها است. در اخلاقیات نیز زهد و پرهیز از گناه دو مؤلفه اصلی است. ایمان به باورها و پای­بندی به اخلاقیات موجد وصول به رستگاری است. خدا، پیامبر، منجی، گناه، زهد و رستگاری کلیدواژگانی هستند که در این نوشتار بر مبانی روش توصیفی-تحلیلی هندسه دین در نگاه ماکس وبر را به تصویر کشیده است.

این نوشتار، چیستی و اهداف تربیت را از دو منظر قرآن کریم و جامعه شناسان غربی به ویژه ماکس وبر و نیز مفهوم و کاربرد تربیت در قرآن کریم را به کاوش نشسته است. مبانی هستی شناختی و انسان‌شناختی تربیت که از مؤلفه‌هایی چون توحید و یگانگی مبدأ و غایت آفرینش و نیز بعثت و فرستادن مربیان آسمانی در بخش هستی شناختی تشکیل‌شده و نیز فطرت، کرامت، اراده و اختیار انسان‌ها در ساحت انسان‌شناختی، عناصر و مؤلفه‌های بنیادین تربیت اسلامی و قرآنی معرفی و شناسایی‌شده است، چنان‌که به اهداف تربیت نیز از آفاق متفاوت مادی و معنوی نگریسته شده و کمال انسانی از راه تقرب و عبودیت خداوند و به دیگر سخن خدا گونه شدن، هدف اصلی و بنیادین تربیت از منظر قرآن معرفی‌شده است. یکی از مباحث مهم در جامعه‌شناسی دین نقش باورهای دینی در تحولات اجتماعی بخصوص نقش آن در فرآیند عقلانی شدن جامعه است؛ چراکه جامعه‌شناسی دین به‌عنوان یکی از رهیافت‌های دین‌پژوهی در پی‌شناخت ماهیت پدیده‌های دینی از نگاه جامعه‌شناسانه بوده و به نقش دین در جامعه می‌پردازد. جامعه‌شناسی دین که از قرن نوزدهم به این‌سو پیشرفت قابل‌توجهی داشته است، تحت تأثیر سه نظریه‌پرداز غربی یعنی کارل مارکس، امیل دورمیم و ماکس وبر بوده است.

سیدجواد طباطبایی یکی از سرشناس‌ترین متفکران‌ ایرانی است که با رهیافتی فلسفی، دلیل عقب‌ماندگی ایران را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است. وی دلیل عقب‌ماندگی ایران را امتناع‌ اندیشه می‌داند. او بر ‌این باور است که علت‌العلل تمامی بحران‌ها و عقب‌ماندگی جامعه ایرانی به فقدان عقلانیت فلسفی مربوط می‌شود. او به جز برش‌های کوتاهی از تاریخ‌ ایران، سرتاسر تاریخ ایران را چیزی جز رویکردهای خام ‌ایدئولوژیک، جامعه‌شناسانه و غیاب ‌اندیشه و عقلانیت نمی‌داند و درست از‌این‌رو او براساس روش شرق‌شناسانه و سوبژکتیویستی خویش در تحلیل دلیل عقب‌ماندگی ایران‌زمین به یک رابطه علّی میان فقدان عقلانیت و عقب‌ماندگی‌ ایران می‌رسد.در برابر ‌این رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که همه بحران‌های جامعه ایرانی را به فقدان ‌اندیشه و عقلانیت غربی تحویل می‌کند، با بهره‌ جستن از روش‌شناسی ماکس وبر می‌توان ‌این سخن را به میان آورد که ایده‌ها و اندیشه‌ها تنها از طریق رابطه‌ها، میانجی‌ها و ساختارها تأثیر می‌گذارند و‌ اندیشیدن امری اجتماعی است. همواره کلیتی انضمامی وجود دارد که ایده‌ها و مناسبات به صورتی درهم ‌تنیده متعلق به ‌این کلیت انضمامی هستند. بنابراین، امتناع تفکر و ‌اندیشه در سطح اجتماعی به‌عنوان امتناعی در تحرک در مناسبات و قفل‌شدگی در ساختار موجودیت انضمامی موضوعیت دارد. در جامعه‌شناسی ماکس وبر، پروتستانتیسم نه به‌عنوان عامل توضیح‌دهنده سرمایه‌داری بلکه به‌عنوان عاملی مطرح است که انگیزه‌های انسانی را در داشتن نگاهی ویژه به‌کار، زندگی، صرفه‌جویی و مال‌اندوزی مفهوم می‌سازد. ماکس وبر نمی‌گوید که سرمایه‌داری، اختراع پروتستانتیسم است؛ بلکه توجه او به منشی است در زندگی که وجهی از آن عقلانیت اقتصادی‌ای است که در اصل، غیرعقلانی است؛ چون مال‌اندوزی‌ای است بدون انگیزه مصرف. حسابگری‌ای است که کامجویی‌ فردی در آن به حساب نیامده است. ماکس وبر در ریاضت و سخت‌کوشی و امساک کالونی، آن عنصر غیر‌عقلانی‌ای را می‌بیند که پیش‌تازاننده عقلانیت سرمایه‌داری مدرن می‌شود. از عقلانیت مدرن نمی‌توان سخن گفت، مگر آنکه به سرمایه‌داری توجه کرد. بنابراین عقلانیت وبری، عقلانیت درهم‌تنیده با کردارها و نهادها و عقلانیتی تاریخ‌مند است.در ‌این جستار ‌این فرضیه آزمون می‌شود که در تحلیل و فهم عقب‌ماندگی‌ ایران قدیم، باید به ارتباط ارگانیگ میان ایده‌ها و کردارها و نهادها توجه کرد و نمی‌توان با رویکرد تقلیل‌گرایانه طباطبایی که تاریخ و تناقضات دیالکتیکی آن را به افراد و عقاید افراد تقلیل می‌دهد، فهم و درک درستی از دلایل عقب‌ماندگی داشت.