جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الحاد طبیعی بر دو مسئله «مفهوم خدا» و «حوزه تبیینی علم و دین» بنا شده است. مفهومِ خداوند در لسان الحاد جدید با مفهومِ مطرح‌شده در ادیان ابراهیمی بالاخص اسلام متفاوت است. همچنین علم و دین دو حوزه متفاوت‌اند و از حیث تبیینی، تفاوت ماهوی دارند. از گذشته شیوه‌های گوناگونی برای اثبات وجود واجب به کار گرفته می‌شده که یکی از آنها ابتنا بر نفسِ «مفهوم وجود» است؛ یعنی تبیینِ فلسفیِ وجود خدا به نحوِ «پیشینی». ریچارد داوکینز معتقد است که «برهان وجودی» چیزی نیست جز بازی با کلمات و کانت این برهان را رد کرده است. البته تقریری جدید نیز دکارت ارائه داد که داوکینر کاملاً به آن تقریر بی‌اعتنا بوده است. این نوشتار درصدد است عبارت داوکینز در کتاب پندار خدا را توضیح داده و نقد کند تا نشان دهد نقدی که داوکینز به برهان هستی شناختی آنسلم وارد می‌سازد، به هیچ وجه صادق نبوده و نوعی تلقی نازل از این برهان به شمار می‌آید.

نظریۀ فرهنگ در نظام فکری بلوخ و داوکینز برمبنای دو انگارۀ «ماده‌باوری» و «تکامل‌نگری پویا» و با رویکرد «واگشت‌گرایی» تدوین می‌شود. این تشابه متافیزیکی و رویکردی سبب می‌شود که بررسی تطبیقی/ تلفیقی آن‌ها -براساس مؤلفه‌های برسازندۀ «انگاره‌‌ها»ی فرهنگی در اندیشۀ بلوخ و «مم‌ها»ی فرهنگی در اندیشۀ داوکینز- ممکن شود. طبق نوشتار پیشِ ‌رو، روشن خواهد شد که اولاً ترکیب هستی‌شناسی‌ای فرآیندمحور بلوخ با ژن‌شناسی و نظریۀ فرهنگ داوکینز، یک متافیزیک مناسب برای نظام فکری داوکینز -که نوعی نظام علمی بدون متافیزیک است- فراهم می‌کند و ثانیاً، ژن‌شناسی داوکینز -به‌واسطۀ روند و مفهوم «فنوتیپ گسترده»- نسبت قلمرو زیستی انسان با حوزۀ ساختارهای اجتماعی -در فلسفۀ تاریخ بلوخ- را توضیح داده و پیوندی بین آن‌ها، برقرار می‌کند. بر مبنای این نگرش تطبیقی/ تلفیقی، توضیح خواهیم داد که مفاهیم مشترک/ متفاوت این دو اندیشمند، مکمل و مصحح یکدیگر بوده و ترکیب این مفاهیم سبب شکل‌گیری بینش‌های جدیدی در حوزۀ فلسفۀ تاریخ و فرهنگ می‌شود که نتیجۀ آن، امکان تدوین تبیین‌هایی قانع‌کننده‌تر و روشن‌تر برای پارۀ از مفاهیم فلسفی خواهد بود؛ ازجمله آنکه: دو انگارۀ «فنوتیپ گسترده» و «پراکسیس» -در ژن‌شناسی داوکینز و فلسفۀ تاریخ بلوخ- و دو مفهوم «مم»‌ها و «افزونه»ها -در نظریۀ فرهنگ داوکینز و بلوخ- مکمل و مصحح یکدیگر هستند و دو پدیدۀ «بیگانگی با خود» و «طبقۀ اجتماعی»، تبیین روشن‌تری پیدا خواهند کرد. نقش مؤلفه‌های برسازندۀ «انگاره‌ها» و «مم‌ها» -طبق دیدگاه‌های بلوخ و داوکینز- و جایابی آن‌ها در پیوستار هستی/ فرهنگ -طبق دیدگاه این جستار- به آن‌گونه است که از یک سو، سنخی از «جبرباوری» فلسفی را رقم زده و چالشی جدی دربرابر مفاهیم «آرمان‌باوری» و «امیدآفرینی» ای بلوخ فراهم می‌کند و از سوی دیگر، امکان اضافه‌شدن مفهوم «غایت‌باوری» -در روایت بلوخ از این مقوله- را به نظریۀ علمی‌ای ژن‌شناسی داوکینز هموار کرده و بدین ترتیب، مصداقی از تلاش برای سازگارکردن نگرش‌های علمی و فلسفی، عرضه می‌کند.

الحاد جدید که در دهه‌های اخیر از سوی ملحدان در جهان غرب مطرح گردیده است را می‌توان متکی بر دو عنصر علم‌گرایی و طبیعت‌گرایی تلقی نمود. ریچارد داوکینز، زیست شناس فرگشتی و از سردمداران جریان الحاد نو با تاکید بر دو عنصر پیش‌گفته و با استفاده از نظریه تکامل یا فرگشت به نقد دین و دین‌گرایی پرداخته است. از سویی دیگر استاد مطهری ره از جمله متفکران اسلامی بوده که به مقوله رابطه علم و دین پرداخته و ضمن بیان سازواری رابطه میان علم و دین، از منتقدان جدی رویکرد الحادی نسبت به نظریه تکامل می‌باشد. مواجهه استاد مطهری با الحاد، اگرچه در بدو امر مواجهه با الحاد قدیم را متبادر می‌نماید؛ لکن ردپایی از الحاد جدید در این مواجهه وجود دارد که می‌توان ضمن اصطیاد، در نقد الحاد جدید بهره جست. در این نوشتار به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای – اسنادی و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی (عقلی) سود جسته‌ایم. یافته پژوهش نشان می‌دهد که انگاره‌های الحادی داوکینز از حیث اشکالات معرفت شناختی، الهیاتی و دین‌شناختی به شدت آسیب پذیر است.

منشأ خداباوری در انسان از دیرباز مورد توجه اندیشمندان ادیان الهی، علوم تجربی و فلسفی بوده است؛ از دیدگاه آیت الله مصباح یزدی و عمدۀ اندیشمندان مسلمان، خداباوری در انسان، امری فطری است که منشأ آن نحوۀ آفرینش انسان است. به باور داوکینز پیدایش انسان در زمین، بی نیاز از خدای آفریننده است؛ وی اعتقاد به خدای آفریننده را توهمی ویروس گونه می داند که در اذهان بشری در واحدی به نام «مم» جایگزین نظریات علمی شده و به مرور زمان توسعه یافته است؛ مستند اصلی وی در این دیدگاه، نظریۀ تکامل است. پژوهش حاضر به روش توصیفی ـ تحلیلی به مقایسه و ارزیابی دیدگاه های آیت الله مصباح یزدی و ریچارد داوکینز دربارۀ منشأ خداباوری در انسان می پردازد. طبق این پژوهش نظریه داوکینز به خلاف دیدگاه آیت الله مصباح یزدی در زمینۀ منشأ خداباوری در انسان در مبانی هستی شناختی، معرفت شناختی دچار خلل های جدی است.

ریچار داوکینز در کتاب «پندار خدا» وجود خدای ادیان ابراهیمی را انکار کرده است. او برای اثبات دیدگاه خود علاوه بر ارائه دلیل، تلاش کرده تا هر آنچه به گونه‌ای مانع به‌شمار می‌رود را نیز برطرف کند. دیدگاه ندانم‌گویی یکی از این موانع است که داوکینز با پذیرش کلی آن، معتقد است احتمال عدم وجود خدا بیشتر از وجود اوست از این‌رو درباره وجود خدا نباید ندانم‌گو شد. او باور خود را بر پایه تقسیم‌ ندانم‌گویی به موقت و دائم، علمی دانستن فرضیه خدا، اصل ناممکن بودن اثبات قطعی عدم یک چیز، نقد استدلال بیزی و استدلال نامحتملی استوار کرده است. در این مقاله نخست به روش توصیفی دیدگاه و دلایل داوکینز معرفی شده است و سپس با روش انتقادی میزان کامیابی دلایل ارائه شده در اثبات ادعای او بررسی گردیده است. نتیجه بررسی نشان می‌دهد که این دلایل نمی‌توانند ادعای او را اثبات کنند و نهایت کارایی آن‌ها اثبات ندانم‌گویی نظری است.

ترجمه ماشینی: در کتاب خدا و الحاد جدید، یک کارشناس جهان در علم و الهیات پاسخ‌های روشن، مختصر و قانع‌کننده‌ای به اتهامات علیه دین می‌دهد که در کتاب‌های پرفروش اخیر ریچارد داوکینز (توهم خدا)، سام هریس (پایان ایمان) و کریستوفر هیچنز (خدا بزرگ نیست). برای برخی، به نظر می‌رسد که این «بی‌خدایان جدید» به‌خوبی آنچه را که معتقدند با دین اشتباه است، می‌گویند. اما همانطور که جان هات نشان می‌دهد، پرداختن به دین در این کتاب‌ها مملو از ناسازگاری‌های منطقی، باورهای نادرست سطحی و کلی‌گویی‌های خام است. آیا واقعاً می توان خدا را به عنوان یک توهم صرف رد کرد؟ آیا واقعا ایمان دشمن عقل است؟ و آیا واقعا دین همه چیز را مسموم می کند؟ خدا و الحاد جدید یک پادزهر بسیار مورد نیاز برای ادعاهای افراطی بنیادگرایی علمی ارائه می دهد. این کتاب کوچک تحریک‌آمیز و در دسترس، خوانندگان را قادر می‌سازد تا مه‌های بلاغی این پدیده اخیر را ببینند و به درک روشن‌تری از موضوعات مورد بحث در این بحث مهم برسند.

امروزه مسئله کارآمدی دین از مهم‌ترین مباحث الهیاتی بوده و با توجه به اینکه فهم آن نیازمند مقدمات فلسفی و علمی پیچیده نیست، به‌آسانی می‌تواند عموم مردم را به خود مشغول کند؛ از این جهت، دستاویز ملحدان از جمله ریچارد داوکینز قرار گرفته است. در پی این رویکرد فایده‌انگارانه به دین، داوکینز در برخی از فصول کتاب توهم خدا به رابطۀ دین و اخلاق پرداخته؛ اما نه آن‌گونه که در مباحث رابطۀ دین و اخلاق مرسوم است؛ بلکه داوکینز بحث اخلاق و دین را از این جهت کنکاش می‌کند تا با نفی کارآمدی اخلاقی دین، انکار دین را نتیجه بگیرد. نه اینکه صرفاً بگوید که اخلاق جدای از دین است و دین می‌تواند در عرصه‌های دیگر، مانند مباحث اعتقادی، ورود کند؛ بلکه با بی‌فایده جلوه دادن دین، به حقانیت آن هجمه وارد می‌کند. داوکینز در نفی اخلاق دینی، بحث خود را به دو صورت مطرح می‌کند؛ ابتدا از نگاه علمی و تکاملی، اخلاق بشری را تبیین می‌کند و در مرحله بعد، اخلاق دینی را نقادی می‌کند و سپس، با اثبات اخلاق بشری و نفی اخلاق دینی با رویکردی عمل‌گرایانه نفی دین و خدا را نتیجه می‌گیرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، فارغ از مباحث علمی و تکاملی وی ـ که در مقالات دیگر نقد شده است ـ به بررسی رویکرد عمل‌گرایانه او پرداخته و نتایج زیر به دست آمده است؛ 1. نشان دادن مغالطۀ داوکینز در رویکرد عمل‌گرایانۀ او. 2. ناقص بودن الگوی اخلاقی داوکینز. 3. نقد نگاه او به اخلاق دینی و تبیین الگوی عقلی شرعی از اخلاق دینی.

از جمله مباحث مهم دین­شناختی، مسئله منشأ دین و راز پایایی و مانایی آن است. ریچارد داوکینز زیست­شناس فرگشتی معاصر دین را محصول جانبی تصادفی در فرایند تکامل زیستی به شمار ­آورده است. در این نگاه دین در پرتو انحراف و کج‌روی از چیزهای دیگری پدید آمده که آنها بر خلاف دین، به خودی خود ارزش بقا دارند. او کوشیده است آنچه را که دین می­تواند برون‌داد جانبی آنها تلقی شود، برشمارد و تبیینی از پیوند دین با آنها ارائه کند. مقاله پیش رو بر آن است با مراجعه به آثار داوکینز، تقریر و تبیین او در این زمینه را بررسی کرده، در بوته سنجش گذارد. حاصل مطلب این است که تبیین‏های وی افزون بر برخی اشکالات عام و فراگیر، هر یک به اشکالات خاصی نیز مبتلا بوده و از تبیین دین و ارائه تصویری علمی و اعتمادپذیر از منشأ آن ناتوان است.

شبهۀ خدا به‌مثابۀ پندار که اخیراً توسط ریچارد داوکینز، زیست­شناس و رفتارشناس انگلیسی مطرح گردیده از شبهات بسیار مهم در عصر جدید است. بر پایۀ این شبهه اگرچه نمی­توان مشکل نامحتملی حیات را با سر انگشتان تصادف حل کرد، اما معنای این امر غلطیدن به دامن نظریۀ طراح هوشمند (که مورد حمایت الهی‌دانان است) نیست؛ زیرا برای تصادف، جایگزین مناسب­تری وجود دارد و آن چیزی جز نظریۀ انتخاب طبیعی نیست. در این پژوهش که به روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است، کوشیده‌ایم ابتدا شبهۀ داوکینز و مبانی آن را به‌‌گونۀ منصفانه و با تکیه بر آثار خود او تبیین کنیم و سپس به نقد آن با تکیه بر آراء و اندیشۀ الهی‌دانان و فیلسوفان مسلمان بپردازیم. از منظر اندیشمندان مسلمان نه تنها مبانی دیدگاه داوکینز از استحکام لازم برخوردار نیست، بلکه هم­چنین برخی از مقدمات مورد استفاده در استدلال او نیز کارایی لازم را ندارد.