جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله‌ی معاد جسمانی، از اصول اعتقادی اسلام و سؤال اساسی هر انسان عاقبت اندیشی است که در این میان، بررسی آرای حکمای بزرگ و متفکران برجسته می‌تواند روشن‌گر زوایای تازه‌ای از این آموزه باشد. اختلاف نظر درباره‌ی کیفیت معاد جسمانی، یکی از مهم‌ترین مباحث میان فلاسفه و پیروان مکتب تفکیک بوده است. ملاهادی سبزواری، در تداوم حکمت متعالیه، تبیینی فلسفی از معاد جسمانی با بهره‌گیری از مفاهیمی چون حرکت جوهری و بدن مثالی ارائه می‌کند؛ در حالی‌که آیت‌الله حسنعلی مروارید، بر مبنای مکتب تفکیک، بازگشت همین بدن عنصری دنیوی را مطابق با ظاهر آیات و روایات می‌داند. پرسش اصلی پژوهش این است که تفاوت‌های اساسی دیدگاه حکیم سبزواری و آیت‌الله مروارید در باب معاد جسمانی چیست و هر یک بر چه مبانی معرفتی و اعتقادی استوارند؟ حاصل این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و رویکرد تطبیقی در محورهای زیر خلاصه می‌شود؛ حکیم سبزواری با پذیرش مبانی صدرایی، معاد جسمانی را در قالب بدن مثالی تبیین می‌کند و نظریه «خلق بدنی جدید» را نمی‌پذیرد، بلکه بر بقای صورت شخصیه در عالم دهر تأکید دارد. او نوآوری‌هایی نسبت به ملاصدرا ارائه می‌دهد، از جمله تأکید بر بازسازی بدن توسط صورت مثالی و تبیین هویت فردی در قالبی مثالی و لطیف. آیت‌الله مروارید با رویکردی کلامی ـ تفسیری، هرگونه تأویل فلسفی را نقد کرده و معاد جسمانی را عین بازگشت همین بدن مادی می‌داند که پس از پوسیدگی به اراده‌ی الهی دوباره بازآفرینی می‌شود. وجه اشتراک هر دو اندیشمند، پایبندی به اصل معاد جسمانی و حفظ هویت فردی است، اما اختلاف آنها در روش‌شناسی (فلسفی ـ عقلی در مقابل نقلی ـ تفسیری) و در تبیین کیفیت بدن قیامتی آشکار می‌شود. مقایسه تطبیقی نشان می‌دهد که رویکرد حکیم سبزواری به دنبال جمع عقل و نقل و تبیین فلسفی معاد است که بنظر در پاسخگویی به ذهن پرسشگر امروزی توانمندتر می‌باشد، در حالی که مرحوم مروارید به نصوص وحیانی بسنده می‌کند و از دخالت مبانی فلسفی پرهیز دارد. درنهایت این دو رویکرد، دو مسیر متفاوت اما همسو در پاسداری از اصل ایمان به معاد جسمانی را نمایان می‌سازند.

معاد یکی از اصول مهم اعتقادی در اسلام است که در آیات قرآن کریم بارها به آن اشاره شده و همین تکرار، اهمیت ویژه‌ای به این موضوع داده است. با وجود این، میان مفسران و اندیشمندان بزرگ درباره این که معاد جسمانی یا روحانی است و یا هر دو بُعد را شامل می‌شود، اختلاف نظر وجود دارد. این مسئله باعث شده بررسی دیدگاه‌های آن‌ها به موضوعی مهم و قابل مطالعه تبدیل شود. در این پژوهش دیدگاه‌های دو شخصیت برجسته یعنی میرزا حسنعلی مروارید از مکتب تفکیک و علامه سید محمدحسین طباطبایی، صاحب تفسیر المیزان، درباره ماهیت معاد بررسی شده است. هدف این بوده که معلوم گردد هر کدام از این دو مفسر و عالم ر، معاد جسمانی و روحانی را چگونه توضیح داده و اثبات کرده‌اند. پژوهش حاضر با روش، توصیفی‌تحلیلی و بر اساس مطالعه کتابخانه‌ای بوده است. ابتدا منابع و متون مرتبط گردآوری شد و سپس بر اساس آیات قرآن و روایات، تحلیل و مقایسه‌ای میان دیدگاه‌های این دو اندیشمند دینی انجام گرفت. نتایج نشان می‌دهد که حسنعلی مروارید معاد را صرفا جسمانی دانسته که روح جسمانی در کنار بدن جسمانی در معاد حاضر می‌شود. در مقابل علامه با پذیرش تجرد روح قائل به معاد روحانی- جسمانی است و از حضور نفس مجرد در معاد در کنار بدن جسمانی حکایت می‌کند.مروارید همچون هم مسلکان خود در مکتب تفکیک بیشتر به روایات تکیه کرده و بر اساس آن‌ها تلاش کرده معاد جسمانی را ثابت کند. در مقابل، علامه طباطبایی با تفسیر همه‌جانبه آیات قرآن به اثبات معاد جسمانی- روحانی پرداخته است.

آنچه امروز به عنوان مکتب تفکیک شناحته می شود و البته برخی بدان عنوان مکتب معارف خراسان نیز داده اند، ادعای فهم خالص از دین بدون التقاط و اختلاط با شناختها و معرفت های بشری و غیر دینی را دارد و قائل به استغنای معارفی مکتب قرآن و اهل بیت(ع) می باشد به طور خلاصه بزرگان این مکتب پیروی از این مکتب را عمل به محتوای حدیث فوق متواتر ثقلین می دانند و نیز گرفتن علم و عقیده صحیح را غیر از جانب قرآن و اهل بیت(ع) ضلالت و گمراهی می داند. از میان دیدگاه های مهم و مخصوص مکتب تفکیک نگاه این مکتب به مساله عقل و فروعات آن است. همان گونه که مساله عقل و جایگاه آن و شان و رسالت آن در فلسفه نیز از سخت ترین و دشوار یاب ترین مباحث است در مکتب تفکیک نیز جایگاه خاصی دارد و البته متقاوت از حیث وجود شناختی و هم از حیث معرفت شناختی است.در خصوص عقل جایگاه آن، ماهیت آن، کارکرد آن، حیثیات آن و تقسیمات آن، فلاسفه سخن بسیار گفته اند، در کنار این دیدگاه ها، دیدگاه تفکیک نیز به عنوان دیدگاهی متفاوت قابل بررسی و تحلیل است و وجه ایجابی آن مایه ی کافی برای طرح مساله را به طور مستقل دارد. بنای این رساله پرداختن به عقل و پرسش از جایگاه عقل و مقام عقل در منظومه معرفتی مکتب تفکیک است، با نظر به آراء و افکار بزرگان این مکتب. و باید گفت اولا و بالذات مساله ی عقل بالاصاله از دیدگاه خود تفکیک طرح و بررسی می شود و البته جایی که برای فهم بهتر مطلب نیاز باشد ، استطرادا دیدگاه های فلسفه و عرفان در ذیل عنوان کلی معارف بشری بیان خواهد شد.از میان شخصیت های بزرگ تفکیک که شاید بتوان گفت تاکنون سه نسل متوالی را در برمی¬گیرد، به نظرات میرزای موسس، و سپس شاگردان ایشان یعنی ملکی میانجی، میرزا حسنعلی مروارید و پس از آن به نظرات سیدجعفر سیدان به عنوان نسل سوم پرداخته خواهد شد.

حجت الاسلام و المسلمين دكتر رسول جعفريان، نويسنده و پژوهشگر در سفر حج امسال (۱۳۹۱ش.)، با آيت الله [سید جعفر ] سيدان درباره سيد حسن ابطحي گفت‌وگو كرده است. آيت الله سيدان كه شناخت خوبي از [سید حسن] ابطحي دارد، در اين گفت‌وگو مطالب قابل توجهي را بيان كرده است.

چکیدهمباحث انسان‌شناسی یکی از شاخصه‌های مکاتب فکری است که بدون بررسی و لحاظ آن در هر مکتبی، نمی‌توان ادعا کرد به زوایا و مختصات مهم آن تفکر دست یافته‌ایم. شناخت ماهیت نفس و ویژگی‌های آن، از موضوعات ریشه-ای و تأثیرگذار در مجموعه مباحث کلام اسلامی است که بررسی تطورات آراء در مورد آن، در طول حیات علمی کلام شیعه، می‌تواند تا حد زیادی یک محقق را در جریان تحولات فکری شیعه قرار دهد. در زمان معاصر، می‌توان مدرسه کلامی خراسان یا مکتب تفکیک به مرکزیت مشهد و نوصدرائیان به مرکزیت شهر قم را، دو سر طیف کلامی در مذهب امامیه به حساب آورد. در این نوشتار چهار مسئله‌ی تعریف نفس، مراحل خلقت نفس، جسمانیت و تجرد نفس، قوه‌ی عقل و رابطه نفس با آن، عمدتا از کتاب "تنبیهات حول المبداء و المعاد"اثر مرحوم آیت الله مروارید از اندیشمندان شاخص کلام خراسان و کتاب "شرح جلد هشتم الأسفار الأربعه" اثر آیت الله مصباح یزدی از چهره‌های شاخص نوصدرایی، مورد بررسی و مقایسه قرار می‌گیرد. در تمامی این چهار مسئله، تفاوت دیدگاه وجود دارد که عمده علت آن تفاوت متد و روش علمی است.آیت الله مروارید با پیگیری روش "اجتهاد متن محور" با مراجعه به آیات و روایات در تعریف نفس، آن را حادث، جسم رقیق، ذاتاً فاقد نور علم و عقل، می‌دانند. مراحل خلقت نفس از ماء عذب و أجاج، سپس عالم اظلّه و ارواح و عالم ذرّ را می‌پذیرند. قائل به جسمانیت رقیق نفس شده و نهایتا عقل و نفس را دو حقیقت متباین دانسته و قائل می‌شوند که نور عقل از خارج نفس، بر آن افاضه می‌گردد. در مقابل آیت الله مصباح روش عقلی را با مبانی فلسفی مشاء و حکمت متعالیه پیگیری می‌کنند و علیرغم نوصدرائی بودن در تعریف نفس از تعریف مشائیین پیروی کرده و ملاحظات مرحوم صدرا بر این تعریف را نمی‌پذیرند؛ در مراحل خلقت نیز به ادله شرعی همچون آیه میثاق تمسک کرده و حدوث نفس مجرد را پیش از حدوث بدن، بر خلاف قاطبه فلاسفه و حکمت متعالیه می‌پذیرند. در جسمانیت و تجردِ نفس، ابتکار مرحوم ملاصدرا یعنی "جسمانیه الحدوث و روحانیه البقاء" را نپذیرفته و به اندیشه مشائیین یعنی تجرد همیشگی نفس قائل می‌شوند. در رابطه عقل و نفس نیز با وجود قول به عینیت عقل و نفس، بازگشت نفوس به عقل فعال و مندک شدن در آن را از صدرالمتألهین نمی‌پذیرند.کلید واژه‌ها‌: نفس، مدرسه کلامی خراسان، نوصدرائیان قم، آیت الله مروارید، آیت الله مصباح یزدی.

مکتب خراسان با نگرشی متمایل به فلسفه‌گریزی و اعتقاد به جدایی حوزه‌های وحی، عقل و عرفان از یکدیگر و همچنین اهتمام بر ظواهر متون دینی، نگاهی متفاوت به نفس و بقای آن دارد. بنظر حامیان این مکتب، نفس جسمي لطیف است که تنها بواسطۀ عوارض با بدن متفاوت است و کمالاتی مانند علم و عقل که حقایقی نوری، مجرد، واحد و خارج از نفس هستند را تنها به افاضة حق‌تعالی دریافت میکند. انسان نه تنها در مبدأ خلقت بلکه تا انتهای آنچه بدان واصل میگردد، همواره جسمانی بوده و خواهد بود. در مکتب خراسان، نفس‌شناسی مقدمه¬یی ضروری برای اثبات بقای نفس است، بگونه‌یی که جاودانگی فرع بر شناخت حقیقت نفس¬ شمرده میشود. نفس که در زندگی دنیا، در کنار بدن زیست میکند، در برزخ، بدون نیاز به بدن و بطور مستقل و با هیئتی شبیه بدن، باقی مانده و به حیات خویش ادامه میدهد، اما در عالم آخرت به بدن دنیوی برگردانده ¬شده و در کنار آن متنعم یا معذب میگردد. این دیدگاه با اشکالاتی روبروست؛ از جمله 1) لازمۀ جسم‌انگاری نفس اینست که معاد روحانی و معاد جسمانی، دو اسم برای یک مسمی باشند، 2) دیدگاه این مکتب، در برخی موارد، انسجام و سازگاری درونی نداشته و در آن پراکندگی آراء دیده میشود و 3) برخی مفاهیم و مسائل مربوطه بدرستی تبیین نشده‌اند. در پژوهش حاضر، با روش تحلیلی‌ ـ کتابخانه¬‌يي، دیدگاه سه تن از شخصیتهای برجستۀ این مکتب دربارۀ حقیقت نفس و بقای آن، تبیین و ارزیابی شده است.

مسئله «چیستی علم و عقل و نفس» در طول قرن ها و حتی پیش از اسلام محل توجه بوده است. در این میان، سهم فلاسفه مسلمان بیش از دیگران بوده است که می توان به آراء فارابی، ابن سینا، سهروردی و صدرالمتالهین در این زمینه اشاره کرد. در کنار فلاسفه، گروهی دیگر، که عمدتا منتقد فلسفه هستند و در عصر حاضر به «اهل تفکیک» مشهورند، حقیقت علم و عقل و نفس را با بیانی متفاوت از فلاسفه مطرح می کنند. از جمله علمای اهل تفکیک، آیت اللّه شیخ حسنعلی مروارید است. وی نظرات خود در باب حقیقت علم و عقل و نفس را در کتاب «تنبیهات حول المبدا و المعاد» بیان کرده است. در این نوشتار، سعی شده است به روش تحلیلی ـ توصیفی اولا، مدعاهای ایشان به صورت کامل بیان شود، و ثانیا، نقد و بررسی علمی گردد. در پایان، با توجه به نقدها و اشکالات وارد بر این مدعاها و همچنین پیامدهای ناصواب آنها، نادرستی شان آشکار می گردد.

مباحث علم­ شناختی در ادبیات تفکیکی جایگاه درخور اهمیتی دارد. در این نگرش دیدگاه‌های ویژه­ای درباره چیستی علم، رابطه آن با نفس، ارزش علم و چگونگی به‌دست‌آوردن آن وجود دارد. این دیدگاه‌ها می­تواند نقش چشمگیری در منطق فهم دین، معرفت‌شناسی دینی و علوم و معارف اسلامی ‌در پی داشته باشد. مقاله پیش‌ رو بر آن است مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده در این مبحث را بررسی و داوری کند. برایند پژوهش آن است که ادعای تفکیکیان در مباینت علم و نفس نادرست و دلایل آن مخدوش است و به سنجش­ ناپذیری معرفت می­ انجامد.