جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زمینه و هدف: رویارویی و مواجهه مسلمانان با علوم‌جدید که منشأ آن در غرب می‌باشد در دیدگاه اندیشمندان‌اسلامی اشکال متفاوتی به خود گرفته است. زیرا بعضی از مسلمانان بر این باورند که یکی از راه‌های ترقی و بالندگی جوامع‌اسلامی سازگاری با علوم‌جدید می‌باشد. در این میان رویکرد سیدجمال در مواجهه اسلام با علوم‌ به معنای ساینس حائز اهمیت بوده و نشان‌دهنده سابقه‌ و پیامد علم‌خواهی و رونق علمی دوباره مسلمانان می‌باشد. در این نوشتار با شیوه ی تحقیق، توصیفی - تحلیلی و جمع آوری داده ها واسناد و نمونه های پژوهشی که نوشته های موجود سیدجمال و مطالب پیرامون ایشان بوده است، تلاش شده تا ابتدا به ابعاد فلسفی و نقدی اجمالی از منظر عقلی و در ادامه فلسفه علم، این رویکرد مورد واکاوی قرار گیرد . نتایج پژوهش نشان می‌دهد که از نظر سیدجمال علوم غربی پیراسته شده ا‌ی که فرهنگ، باور و سلطه بیگانه را همراه خود نداشته باشد، هیچ تضادی با دین‌اسلام ندارد. همچنین می توان مواجهه جهان‌اسلام با علوم جدیده را به در سه عنوان تقسیم کرد : سنتی نگری و علم گریزی ، تقلید مظاهر و علوم غربی و سازگاری دین و دانش.

با توجه به پیشرفت کشورهای غربی به مدد علم از قرن هفدهم میلادی به بعد، ضرورت پرداختن به این مقوله در نزد متفکران مسلمان در سده‌ سیزدهم قمری/ نوزدهم میلادی بیش از پیش احساس شد. یکی از نخستین متفکران مسلمان که این ضرورت را درک کرد و به آسیب شناسی وضعیت علمی مسلمانان پرداخت، سیدجمال­الدین اسدآبادی بود. این پژوهش با هدف بررسی دقیق‌تر آراء و اندیشه‌های سیدجمال، به تحلیل دیدگاه‌های او درباره علم جدید می‌پردازد. پژوهش حاضر در پی پاسخگویی به این سؤال است: با توجه به شرایط خاص زمانه، سید جمال چه جایگاهی برای علم قائل بود و چگونه به آسیب‌شناسی وضعیت علمی جهان اسلام پرداخت و چه راهکارهایی را برای برون­رفت از آن ارائه داد؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که سیدجمال با درک عمیقی از جایگاه و اهمیت علم در پیشرفت جوامع، به آسیب‌شناسی وضعیت علمی جهان اسلام پرداخت و ضمن ارائه تقسیم‌بندی خود از علوم، به ارائه راهکارهایی چون ایجاد مدارس جدید، تأکید بر آموزش به زبان بومی پرداخت. همچنین، وی با نگاهی انتقادی به تقلید کورکورانه از علوم غربی، بر اهمیت فلسفه و تاریخ به عنوان دو علم مهم برای برون­رفت از وضعیت موجود تأکید کرد. از نگاه سیدجمال فلسفه و تاریخ، علوم قدرتمندی برای شناخت گذشته، تحلیل وضعیت موجود و ترسیم آینده‌ای روشن برای جوامع اسلامی بودند. روش پژوهش، توصیفی – تحلیلی با تأکید بر تحلیل محتوا و با استناد به نوشته­ ها و مکاتبات سید جمال­الدین است و شیوه گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه­ای می­ باشد.

حفاظت از اسلام در برابر هجوم همه جانبه غرب به همراه تأمین زندگی و معیشت مردم مسلمان، مسأله ای است که ایرانیان طی 150 سال گذشته با آن مواجه بوده‌اند. نخستین مرحله این مسأله، تضاد یا تعامل معنایی مفاهیم مدرنی چون آزادی-رهایی، دموکراسی-مشروطه طلبی، توسعه-پیشرفت، تمدن-تجدد و مانند آن است که از آن به بحران مفاهیم در علوم انسانی یاد می‌کنند. سیدجمال الدین اسدآبادی و آیت الله محمدحسین نائینی غروی از پیشگامان دینی تقابل و تعاضد با مفاهیم مدرن‌اند اما این دو با دو روش متمایز یکی با حفظ اصالت سنت، متمرکز بر تحمیل معانی سنتی بر مفاهیم مدرن و دیگری با استدلال عدم تغایر مفاهیم مدرن با اسلام، ناظر بر تحمیل معانی مدرن بر مفاهیم سنتی با مفهوم تمدن به معنای جدید خود یعنی توسعه و ترقی مادی روبرو شده‌اند. نوشتار حاضر با تمرکز بر مقوله تمدن به تبیین این دو روش و نتایج حاصله با کاربست روش تحلیل محتوا می‌پردازد.

سیدجمال در عصری زیست که از یک سو، جوامع مسلمان از تمدن اسلامی فاصله گرفتند و از سوی دیگر، تمدن غربی با هجمه بی رحمانه پیکر نحیف شده مسلمانان را شلاق می زد.در این شرایط، سید به دنبال راهی بود که مسلمانان را از زیر بار سنگین شلاق های دشمن نجات دهد. طرح او بهره گیری از تمدن غربی اما با دور انداختن وجه استعماری و استثماری آن بود زیرا بر این باور بود که می توان صنعت غرب را از وجه سلطه گری آن تفکیک کرد اما بیش از آن که بر اخذ دستاوردهای تمدنی غرب تکیه کند بر احیای تمدن اسلامی تکیه می کرد اما چگونه؟ به نظر می رسد او در این راه، به ترسیم جامعه فضلیت مند پرداخت، تأسیس خلافت را یک ضرورت دانست حکومتی که از ماهیت دینی برخوردار است و به شکل مشروطه اداره می شود اما تأکید بیشتری بر تغییر ملت به امت می کرد. از آن رو که برای تحقق تمدن اسلامی، بسیج همه امکانات مسلمانان یک ضرورت است.

ترجمه ماشینی : کمتر از یک قرن پیش، جامعه مسلمان همچنان به گذشته قرون وسطایی خود گره خورده بود. امروز هنوز در تلاش است تا راه خود را به دنیای مدرن بیابد. بیداری مسلمانان، اصطلاحی که روشنفکران مسلمان برای توصیف فرآیند مدرنیزاسیون به کار می برند، محصول آگاهی خود به خودی ناگهانی نبود، بلکه محصول چالشی بود که غرب در همه سطوح هستی - آموزشی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و روانی- ایجاد کرد. که در قرن نوزدهم آغاز شد. بیداری مسلمانان شامل نوع جدیدی از آگاهی بود. هم ادراکات جدیدی از میراث سنتی و هم تلاش هایی برای سازگاری با شرایط جدید به همراه داشت. از بسیاری جهات این یک تجربه زیبا بود. در سطح اجتماعی به دگرگونی و تغییر منجر شد که انسجام اجتماعی را از دست داد. از نظر روان‌شناختی، هم خودآگاهی و هم از خود بیگانگی را منعکس می‌کرد. یک فراخوان عمومی به جامعه مسلمانان برای بالا بردن معیارهای فکری و اخلاقی خود به منظور مقابله با خطرات توسعه طلبی غرب توسط جمال الدین افغانی (1897-1839) و محمد عبده (1849-1905) صادر شد. نوگرایان مسلمان آنها از طریق گسترش برنامه های درسی مؤسسات آموزشی و اصلاحات عمومی آموزش و پرورش، درخواست قدرتمندی برای پرورش رشته های فلسفی و علمی کردند. هدف غایی آنها بدون شک تقویت سیاسی جهان اسلام در برابر غرب بود، اما این امر به طور کلی از موقعیت آنها به عنوان اصلاح طلبان قدرتمند و مؤثر نمی کاهد. افغانی و عبده دیدند در حالی که در سخنان و مقالات آتشین خود تأیید می کردند که هیچ چیزی در اصول اساسی اسلام ناسازگار با عقل یا علم نیست، مسلمانان را برانگیختند تا محتوای قرون وسطایی اسلام را برای پاسخگویی به نیازهای جامعه مدرن توسعه دهند. وظيفه آنها ارائه اصول اساسي اسلام با عباراتي است كه براي ذهن مدرن قابل قبول باشد و امكان اصلاح بيشتر آن را از يك سو و دستيابي به دانش مدرن از سوي ديگر فراهم سازد. این بینش و عزم آنها بود که تاریخ اسلام بار دیگر با حقیقت و شکوه کامل به جلو حرکت کند.