جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حجاب به‌عنوان حائل و مانع سلوک از مهم‌ترین مباحثی است که از دیرباز در عرفان اسلامی مطرح شده است. چراکه حجاب، مانع معرفت حقیقی می‌گردد و سالک برای کشف آن، کاری بس دشوار پیش روی دارد. این عوامل سبب شده است تا در اکثر متون عرفان و تصوف، دربارۀ آن بحث شود. هر عارفی که به حجاب پرداخته، بر اساس مشرب عرفانی و فکری خود، دربارۀ آن اظهارنظر کرده است. در این میان ابوعبدالله نِفّری و ابن عربی مطالب مربوط به حجاب را به صورت مدوَّن و دقیق مطرح کرده‌اند. در این نوشتار، ابتدا دیدگاه‌های متقدمین صوفیه و عرفان را در باب حجاب بیان کرده و سپس نظریات نفّری و ابن عربی را در چهار محورِ: چیستی و ماهیت حجاب، انواع حجاب، دشوارترین و سنگین‌ترین حجاب و راه کشف و طرح حجاب بررسی و تحلیل کرده‌ایم. نفّری در هرکدام از این محورها دیدگاه نوینی ارائه کرده است که در عرفان اسلامی بی‌سابقه بوده است. ابن عربی در باب حجاب، کاملاً پیرو نفّری است و بارها از او تکریم کرده و نظریه‌هایش را مطرح و ستایش کرده است. هرچند این دو عارف در برخی موارد فرعی، مانند انواع حجاب، تقسیم‌بندی متفاوتی دارند؛ اما در سه محور دیگر، ابن عربی دقیقاً نظر نفّری را پذیرفته و آن را با زبان خاص خود، شرح کرده است.

مکتب وقوع به لحاظ تحولات سیاسی اجتماعی در پیوند با دو دوره تیموری به خصوص در نیمه دوم قرن نهم و دوره صفوی است. این سبک از اوایل قرن دهم آغاز شد و در اواسط همان قرن رشد کرد و تا ربع اول قرن یازدهم ادامه یافت. درخصوص اشعار مکتب وقوع و تحلیل محتوای آن مباحثی پراکنده گفته شده است، اما درمورد خاستگاه جغرافیایی آن، تاجایی که مولفان جستجو کرده اند، هیچ بحث جدیی مطرح نشده است. نویسندگان در این مقاله کوشیده اند با توجه به حضور پیشاهنگان مکتب وقوع در آذربایجان و متعاقبا تحول در عرصه نقاشی مکتب تبریز، به نقش دارالسلطنه تبریز در پذیرش و بالندگی نگاه های آفاقی در عرصه هنر و ادبیات بپردازند.

موضوع عقل، تعریف، ماهیت و کارکرد آن در وجود انسان و جایگاهش در معارف بشری از مهمترین موضوعات دانش فلسفه است. فلسفه یونانی از طریق مدارسی چون جندی شاپور و ... به جهان اسلام راه یافت و موافقت ها و مخالفت هایی را در جهان اسلام برانگیخت. صوفیان را باید از مخالفان یا منتقدان خرد فلسفی دانست. انتقادهای آنان در متون عرفانی اعم از نظم یا نثر به ویژه از قرن پنجم و ششم به بعد فزونی گرفت. به نظر می رسد صوفیان و عارفان نزدیک به صدر اسلام به جز محاسبی و احمدبن ابی الحواری دریافت درست و مشخصی از عقل نداشته اند. ذوالنون بین عقل و تکلیف، به تلازم قائل بود و مستملی بخاری عقل را ابزار علم می دانست. دیگر صوفیان، عقل را به عنوان ممیز در حوزه اخلاقیات و ناصح، اگر به دنبال رضای خدا باشد، به حساب می آوردند، ولی اکثر قریب به اتفاق آنها عقل را آلت عبودیت می دانستند و تضادی که در قرون بعدی بین عقل و عشق در سخن عارفان دیده می شود تا قرن پنجم چندان چشمگیر نیست.

راههاى حس، تجربه و عقل در شناخت، قبل از افلاطون در فلسفه یونان مطرح شده بود. افلاطون راههاى وصول به شناخت را حس، گمان، استدلال، تعقل و ارسطو صرفأ عقل مى دانست. مسلمانان با فلسفه یونان بیشتر از طریق مدارس رها، نصیبین، حران، جندى شاپور و... توسط مترجمان سریانى با نوعى قبض آشنا شدند. ورود فلسفه به جهان اسلام موافقت و مخالفت و انتفادهایى را برانگیخت. در میان منتقدین، عرفا و در میان عرفا، عین القضاة که از زمره نوابغ عرفاست با توجه به تربیت مدرسى توانست حصول معرفت را از طریق ذوق و بصیرت که پیش از او اجمالأ مطرح شده بود تبیین و تفسیرکند. قاضى علاوه بر تعیین حد و مرز براى شناخت حسى و عقلى به شناخت از طریق ذوق و بصیرت یا "طور وراء عقل " اعتقاد داشت او براى حس و تجربه و عقل در شناخت ساحت و خصایصى و براى بصیرت یا ذوق و معرفت ویژگیهایى برشمرده و تفاوت و تشابه آنها را با یکدیگر و با وحى یا علم لدنى و جایگاه هر یک از آنها را در شناخت و آفات هر یک از آنها را بیان نموده است.