جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مراحل سلوک معنوی همواره در نگرش‌های عرفانی مختلف مورد توجه بوده است. در نگاه برخی صاحب‌نظران معاصر نیز به این مراحل با تعبیرهای مختلف اشاره شده است. در این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی به دیدگاه علی صفایی حائری درباره مراحل سلوک معنوی پرداخته شده است و ضمن استخراج سلسله‌ای منسجم از مراحل سلوک معنوی بر اساس آثار وی، عناصر متناظر با اجزای آن در آموزه‌های عرفانی مورد توجه قرار گرفته است. این بررسی نشان می‌دهد مراحل سلوک در نگاه صفایی، با شناختی که از تذکر، تفکر و تعقل بیرون می‌آید شروع می‌شود و زمینه آزادی درونی فرد را از عادت‌ها و تعصب‌ها فراهم می‌کند تا بر اساس آن، عشق و ایمان در قلب فرد شکوفا شود. این عشق و ایمان به عمل می‌انجامد و در سه بُعد ذکر، اطاعت و شکر خود را نشان می‌دهد. سرانجام سالک باید اخبات را با عبور از مسیر ابتلا، اضطرار و اعتصام در خویش محقق کند. هر کدام از مراحل این سیر با آموزه‌های عرفان عملی هماهنگ است و نشان می‌دهد که نگرش صفایی به سلوک معنوی، همراهی‌های متعدد و ظرفیت‌های تبیینی زیادی را در نسبت با آموزه‌های عرفان عملی دارد.

استاد علی صفائی حائری با تأکید بر مفهوم ترکیب، آن را شاه‌کلید مباحث اساسی تربیت، اخلاق و روان‌شناسی می‌داند. براین‌اساس، تربیت اخلاقی شکل تازه‌ای می‌یابد و محتاج تبیین جوانب مختلف امر است. مسأله اصلی این پروهش، تبیین بُعد معرفت‌شناختی تربیت اخلاقی برمبنای دیدگاه مذکور است تا راهبرد روشنی برای توسعه فضائل اخلاقی فردی و جمعی فراهم نماید. روش تحقیق از حیث جمع‌آوری اطلاعات، کتابخانه‌ای بوده که با بررسی کتب مربوطه شامل مجموعه آثار استاد صفائی حائری انجام گرفته است. همچنین شیوه تحلیل داده‌ها، استفاده از بررسی عقلانی برای تفسیر داده‌ها و بهره از آیات و روایات به عنوان مؤیدات و مستندات بوده است. نتایج این تحقیق، استخراج، تنظیم و بررسی مبانی معرفت‌شناختی تربیت اخلاقی براساس این نگرش است که أهم آنها ابتناء بر معرفت دینی، اهتمام به محتمل، قبض و بسط معرفت، اشراق و امکان انتقال معارف دینی است.

یکی از اضلاع مهم معرفتی علوم، مبحث روش‌شناسی است. روش‌شناسی صحیح می‌تواند پژوهشگران را به کشف حقایق علوم نزدیک کند این مهم در همه دانش‌ها ضروری است، اما در علوم معرفتی که متضمن هدایت‌بخشی در چگونگی حیات انسان است، نظیر علم تفسیر ضروری‌تر می‌نماید. ازهمین‌رو معرفی و نقد آثار علمی در ارزشیابی و تبیین واقعیت‌ها و برطرف کردن کاستی‌ها در حوزه پژوهش نقش بسزائی دارد. یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور و در دوره معاصر که شایسته است آثار قرآنی ایشان مورد مداقه و بحث و بررسی قرار گیرد، استاد علی صفائی حائری است. مهم‌ترین هدف این رساله بررسی و تحلیل، ارزیابی و سنجش مبانی و روش‌های تفسیری ایشان جهت راهیابی به شیوه صحیح تفسیر قرآن و الگوسازی برای پژوهشگران قرآنی بوده است؛ همچنین اثبات استقامت و برتری دیدگاه‌های اصیل تفسیری در برابر نظراتی که امروزه در میان برخی دگراندیشان در مجامع علمی مطرح می باشد. سؤال اصلی این رساله چیستی و چگونگی مبانی و روش‌های برداشت از قرآن از دیدگاه نویسنده مورد نظر بود. اینکه ایشان با چه هدف و رویکردی به این کتاب الهی نگریسته، قضاوت‌های کلی و پیشینی و روش برداشت وی از قرآن چه بود و چه وجه تمایزی با دیگر مفسران داشت، مورد بررسی قرار گرفت. این نوشتار در قسمت مبانی چهار محور مهم را مورد بررسی قرار دارد: نخست به‌دست آوردن نظریه‌های اولیه در مورد شناخت‌هایی که یک مفسر باید دارا باشد؛ دوم پیش‌فرض‌های مرتبط با هویت قرآن؛ سوم شناخت باورها و دیدگاه های مرتبط با چگونگی فهم قرآن و چهارم بررسی منابع تفسیری. در قسمت روش‌های برداشت از قرآن دو حوزه مورد بررسی قرار گرفت: یکی شناخت شیوه‌های دستیابی به مهارت‌های لازم برای فهم معنا و مدلول مفردات و گزاره‌های متنی و دوم آگاهی از معارت‌های لازم در جهت فهم مقاصد و هدایت کلی قرآن کریم. درنهایت در بخش آخر به ارزیابی و نقد فرآورده تفسیری ایشان در حوزه مبانی و روش‌ها و برداشت‌های تفسیری پرداخته شد. در پژوهش حاضر سعی شده است تا ضمن استخراج، تبیین و تحلیل و ارائه نظام‌مند روش‌شناسی فهم قرآن در تفسیر استاد صفائی حائری، دفاعی مستدل و منطقی از آن صورت بگیرد. بدیهی است این امر خطیر راه را برای نگاه تطبیقی و انتقادی به آرای ایشان هموارتر می‌سازد. یکی از نتایج مهم این رساله، الگوسازی تعامل بین مخاطب قرآنی و استاد مفسر در ساحت تلاوت آیات، ارجاع متشابهات به محکمات و زمینه‌سازی تدبر در آیات قرآن است. از دیگر نتایج این رساله نمایان‌سازی منسجم و نظام‌مند مزیت‌های تفسیرنویسی نویسنده مورد بحث، ازجمله استفاده از روش تقسیر قرآن به قرآن، توجه به دو جنبه عقلانیت و احساس، نوآوری و نثر ادبی جذاب، اقناع مخاطب، دقت در طرح سؤال، تنظیم سؤال و تحلیل سؤال پیرامون آیات قرآنی، امعان نظر به نیازهای مخاطب و مخاطب‌شناسی، جوابگوئی به شبهات روز، عصری بودن برداشت‌ها و تطبیق بر انسان معاصر، توجه ویژه به رویکرد هدایتی قرآن، تمرکز و ابتناء بر کتاب و سنت و حاکمیت روح روایات در تبیین و تنظیم تفسیر نویسی مؤلف مورد نظر می‌باشد.

پاسخ به نیازها و دغدغه‌های نظری و عملی در حیطه معنویت همواره ضرورتی انکارناپذیر داشته است. یکی از این دغدغه‌ها، چیستی و چگونگی سلوک معنوی است که باید در مراجعه به عارفان و اندیشمندان مختلف، پاسخ‌ بگیرند. یکی از اندیشمندان معاصر که آثارش با اقبال عموم روبروست اما مورد بررسی علمی قرار نگرفته است، علی صفایی حائری است. به این منظور باید ابتدا نظام فکری منسجمی از اندیشه وی در دسترس قرار گیرد. از آنجا که مباحث معنویت در آثار صفایی، پراکنده و گاهی مبهم مطرح شده‌اند، هدف این پژوهش، استخراج چهارچوبی منسجم در این‌رابطه بوده که با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه‌ای آن را دنبال کرده است. در این راستا، ابتدا رابطه معنویت، عرفان، سلوک و معنویت اسلامی در اندیشه صفایی روشن می‌شود که در واقع بر ضرورت حرکت انسان در طرحی اصیل از دین متمرکز است. سپس اهداف سلوک معنوی از دیدگاه ایشان بازخوانی شده است که عبارتند از رشد، توحید، عبودیت، وسعت وجودی و رضا؛ که هر کدام در ارتباط با یکدیگر، فضای کلی اندیشه صفایی را در این بحث نشان می‌دهند. بررسی مبانی سلوک معنوی از دیدگاه صفایی نشان می‌دهد از جنبه معرفت‌شناختی، ایشان معتقد به برتری ادراکات اولیه و شناخت شهودی و نیز شناخت حق به وسیله خود حق و ذومراتب بودن شناخت است. در مبانی انسان‌شناختی وی، جایگاه آغازین انسان در مسیر شناخت، ترکیب‌مندی انسان، اهمیت بلوغ، آمیختگی انسان با غفلت و حرکت او به سوی «احسن تقویم» قابل ذکر است. از منظر خدا شناختی، ظهور خداوند در همه چیز، حاکمیت او، جایگاه او به عنوان معشوق و عاشق و نقطه نهایی قابل اتکا، اهمیت بیشتری دارد. از نظر هستی‌شناختی، یکپارچگی هستی، عدم وجود شرّ، وجود حقیقت باطنی، زیبایی و عدم پایداری هستی دنیوی و از نظر نجات شناختی، اهمیت مسیر سلوک، درونی بودن آن، نقش مربی، لزوم تجربه و تمرین و حسابرسی از خویش در اندیشه صفایی شناسایی شده‌اند. در نهایت، به برنامه سلوک معنوی می‌رسیم که از شناخت شروع می‌شود و بر اساس آن به آزادی می‌رسد. آزادی زمینه را برای ایمانی فراهم می‌کند که از جنس گرایش قلبی و عشق است. این ایمان به عمل می‌انجامد و در سه بُعدِ ذکر، اطاعت و شکر نمود می‌یابد. در نهایت، سالک به مرحله اخبات می‌رسد که آن را از مسیر بلا و اضطرار و اعتصام دنبال می‌کند. نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد که اولا می‌توان ساختاری منسجم را برای جمع‌بندی مباحث صفایی در سلوک معنوی ارائه داد و ثانیا این ساختار دارای نوآوری‌ها، جذابیت‌ها و قابلیت‌های زیادی در پاسخ به مسائل سلوک معنوی است، ثالثا هماهنگی‌های متعددی با دستگاه عرفان اسلامی دارد. با این حال، عدم شفافیت در روش برداشت و استناد به دین، بی‌سابقه بودن استعمال برخی مفاهیم و برخی سوءبرداشت‌ها و تعمیم‌های نادرست نسبت به عرفان اسلامی از اشکالاتی است که در مباحث صفایی به چشم می‌خورد.

علی صفایی حائری فقیه ، عارف و دین پژوه مسلمان شیعی ایرانی و اکهارت تله معلم معنوی مسیحی آلمانی هر کدام به روش های خود اما در انتها به یک راه حل مشترک برای برون رفت بشر از اصلی ترین مانع رشد خود در اخلاق فردی، ارتباطات اجتماعی ،مدیریت در سطوح گوناگون و روابط بین الملل می رسند که می تواند این رهنمود علاوه بر کارایی در عمل نمونه ای بارز از وحدت ادیان ، عرفان ، فلسفه و اخلاق باشد .تفاوت نمایان در این دو اندیشه کلی نگری و شروع از گزاره های دینی به عنوان پیش فرض در تفکر علی صفایی حائری ست و راه حل ریشه ای ، دقیق ، جامع و بسیار ساده در مکتب اکهارت تله است .این نقطه ی مشترک در بررسی نمونه هایی از اندیشه ی تعدادی از عارفان ، فیلسوفان ، معلمین اخلاق ، متون مقدس در ادیان سامی ، ادیان ایران پیش از اسلام ادیان هند و خاور دور ، نظریه های روانشناسی و در اندیشه معلمین معنوی حاضر در سطح جهان مورد نقد و ارزیابی قرار می گیرد.

علی صفایی حائری، روحانی و متفکر معاصر شیعی، و اکهارت تُله (Eckhart Tolle)، از صاحب‌نظران مسیحی معنویت در عصر حاضر، در مقام دو اندیشمند پرآوازه دربارۀ زمینه‌های سلوک عرفانی و چگونگی رفع موانع رشد انسان، آراء و دیدگاه‌هایی خاص ابراز کرده‌اند. مقایسۀ اندیشۀ این دو شخصیت دربارۀ زمینه‌های سلوک عرفانی که به دو فرهنگ دینی، فضای فکری، اقلیم جغرافیایی و زبانی متفاوت تعلق دارند، موضوع اصلی این پژوهش است. با اتخاذ رویکردی مقایسه‌ای، پدیدارشناسانه و فارغ از جانبداری، و از طریق مراجعه به نوشته‌ها و اظهارات ایشان می‌توان به جست‌وجو، کشف و تبیین دیدگاه‌ها و مقایسۀ آن‌ها پرداخت و به نتایجی قابل اعتنا رسید. فرض بر این است که اگرچه این دو در طرح پیش‌فرض‌ها نقاط مشترک کمتری دارند، در تشخیص منبع اصلی اختلال در زندگی بشر دارای اتفاق نظرند و در ارائۀ راه‌حل هم به نتایجی مشابه رسیده‌اند. طبق نتایج به‌دست‌آمده، به نظر می‌رسد که علی صفایی حائری در تبیین اندیشه‌اش به‌دلیل بسندگی به گزاره‌های شیعی دچار کلی‌گویی شده و منظومۀ فکری او که شامل طرح جامعی از دین می‌شود، با مؤلفه‌هایی چون استناد، اصالت، هماهنگی و ارتباط، و ارائۀ الگویی منحصربه‌فرد در تاریخ ادیان با تناقض درونی همراه است، حال آنکه اکهارت تُله به راهکارهایی دقیق، بسیار ساده و مؤثر و فارغ از هر فرهنگ و اقلیم خاص دست یافته است.

هدف این پژوهش صورتبندی مبانی انسان شناختی و ارزش شناختی صفایی حائری و استخراج استلزامات آن در مفهوم تربیت دینی و روش های آن است. در این تحقیق از روش های توصیف، تحلیل زبان فنی و رسمی و نیز استنتاج استفاده شده است. در بخش یافته ها، هدف کلی تربیت دینی از منظر صفایی «عبودیّت» در نظر گرفته شده است. در بخش انسان شناسی، سه مبنای نوع اوّل از جمله «اهمیّت ملاحظه اختیار در تربیت»، هشت مبنای نوع دوم از جمله «تابعیت گرایشها از شناختها» و 16 مبنای نوع سوم از جمله «مداومت بر عمل، مقوّم شناختها» بدست آمد که با استفاده از هدف کلی بیان شده، سه هدف واسطی از جمله «تربیت انسان مختار»، و هشت اصل تربیتی از جمله «ایجاد و حفظ شناختها» منجر به استنتاج 16 روش تربیتی از جمله «مداومت بر عمل» گردید. در بخش ارزش شناسی نیز سه مبنای نوع اوّل از جمله «شناخت ارزشها، زمینه ساز نیل به عبودیّت»، چهار مبنای نوع دوم از جمله «ارزشمندی رشد دهنده ها» و چهار مبنای نوع سوم از جمله «مذهب، مسیر عبودیّت» به دست آمد که با استفاده از هدف کلی بیان شده، سه هدف واسطی از جمله «شناخت ارزشها» و چهار اصل تربیتی از جمله «ملاک رشد» منجر به استنتاج چهار روش تربیتی از جمله «بررسی مصادیق بر اساس ملاک رشد» گردید.

---