جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشهور است که ابن سینا برای اثبات وجود واجب‌الوجود سه برهانِ علیت، حرکت و وجوب و امکان را اقامه کرده است. با اندک تأملی روشن می‌شود که هیچ‌کدام از براهین مزبور، برهان ابتکاری ابن سینا نیستند و این سه برهان در آثار ارسطو، کندی و فارابی به‌وضوح مطرح شده‌اند؛ لذا برهان ابتکاری ابن سینا در اثبات وجود واجب‌الوجود، برهانی است که لازمۀ نظام فلسفی اوست؛ یعنی برهان مبتنی بر تحلیل عقلی «وجود»، که می‌توان آن را «برهان سینوی» یا «برهان ابن سینایی» نامید. ابن سینا با تحلیل عقلیِ وجود، به‌مثابۀ حقیقت معقول، وجود واجب و صفات و افعال واجب را اثبات می‌کند. حال آنکه در براهین سه‌گانۀ یادشده با پیش‌فرض وجود ممکن، به اثبات واجب پرداخته می‌شود. در این مقاله با استدلال‌ها و شواهدی نشان می‌دهیم که برهان اصلی و ابتکاری ابن سینا بر نظریۀ او دربارۀ وجود مبتنی است. وجود در اندیشۀ ابن سینا حقیقتی متافیزیکی و پیشینی است. تأمل در نظریۀ ابن سینا دربارۀ وجود، روشن می‌کند که برهان وی از جنس برهان وجودی آنسلم و دکارت نیست و در معرض انتقادات کانت قرار نمی‌گیرد. با این مبنا، ابن سینا اولین ارائه‌دهندۀ برهان وجودی است که ضمن تقدم بر فلاسفه‌ای چون آنسلم، تفاوت بارزی نیز با آنها دارد.

از جمله مسائل مابعدالطبیعه، مسأله جواهر مفارق و نحوه شناخت مفارقات است. پیچیدگی بحث شناخت جواهر مفارق تا حدّی است که فیلسوفان هنگام بررسی و تأمّل در باب آن، آراء متفاوت و گاه متعارضی را ارائه می‌دهند. از جمله اندیشمندان دوره میانه، می‌توان به ابن‌سینا و توماس آکوئینی اشاره کرد که هر یک از ایشان با ذکر دلایلی و شواهدی چند دو نظر مقابل در خصوص شناخت جواهر مفارق اعلام می‌دارند، چنانکه در برخی موارد شناخت جواهر مفارق را برای نفس انسانی ممکن می‌دانند و در مواردی نفس انسانی را قادر به شناخت نمی‌دانند. با این وصف اگرچه آراء دو اندیشمند مردّد و ناسازگار می‌نماید اما با تحلیل آراء ایشان و به دنبال ارائه تقسیم ثُنائی برای شناخت، یعنی شناخت حقیقت و شناخت حقیقی، می‌توان تعارض ظاهری را مرتفع ساخت و در نهایت اعلام داشت که به اعتقاد هر دو اندیشمند نفس انسانی قادر به شناخت حقیقت جواهر مفارق است، با این تفاوت که از نظر ابن‌سینا شناخت حقیقت منوط به افاضه عقل فعال بیرونی است، حال آنکه از نظر آکوئینی شناخت حقیقت مستلزم اِعداد عقل فعال درونی است؛ و از سوی دیگر هر دو اندیشمند اتفاق نظر دارند بر اینکه شناخت حقیقی جواهر مفارق برای نفس انسانی امکان‌پذیر نیست، بلکه شناخت حقیقی مختص جواهر مفارق و خداوند است، و در نهایت اینکه از طریق علم حصولی نمی‌توان به شناخت حقیقی مفارقات نائل شد.

به دنبال روی دادن پدیده­های ناگواری چون بیماری­های فراگیر، سیل، زلزله، جنگ و نظایر آن و قربانی شدن انسان­های زیاد در یک برهه­ی زمانی کوتاه و ناتوانی انسان در کنترل و مهار آن پدیده­ها، ذهن انسان­های خداباور در رابطه با صفات الهی، به ویژه خیر محض بودن و نیز عنایت او نسبت به جهان هستی، دچار چالش هایی می شود که در طول تاریخ علم به صورت چالش شر مطرح شده است. رفع این چالش از افکار عمومی، همیشه دغدغه­ی متفکران خدا­باور بوده است و آن­ها را بر آن داشته تا به نحوی بین خدای خیر محض و جهان مادیِ مملو از شرور، ارتباط صحیحی برقرار نموده و نشان دهند شر ناشی از نواقص موجود در عالم ماده است و ربطی به خدای خیر ندارد. در این مقاله تلاش می­شود پاسخ فیلسوفانه­ی ابن­سینا و عارفانه­ی ملاصدرا و عرفا تبیین شود و بر این نکته تأکید شود که چون شر از ناحیه­ی کثرت و ماهیت مطرح می­شود، امری ذهنی است و وجود خارجی ندارد، اگرچه عدمی هم نیست و همانطور که کثرت و ماهیت به تبع وجود و وحدت، در خارج موجود است، شر به تبع وجود در خارج موجود می­شود. ضمناً نشان داده می شود پاسخ عرفانی ملاصدرا تکمله­ی پاسخ فلسفی ابن­سینا و سازگار با مبانی حکمت متعالیه­ی وی است و در واقع پاسخ فلسفی ابن­سینا در حکمت بحثی مفید فایده است و پاسخ عرفانی ملاصدرا در حکمت شهودیِ تأیید شده در حکمت سینوی و بسط یافته در حکمت صدرایی کارایی دارد.

انسان‌ها در زندگی روزمره خود با انواع هیجانات رودررو هستند. هیجانات به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. در نوع دوم افراد تلاش برای اجتناب و رهایی از آن‌ها دارند. هیجان‌ها از منظرهای فلسفی، زیستی و روان‌شناسی قابل مطالعه هستند. کندی، محمد‌بن زکریای رازی و ابن‌سینا از فیلسوفانی هستند که درباره هیجان حزن وخوف بحث کرده‌اند. ابویوسف‌بن اسحاق کِندی در رساله خود به آسیب شناسی ریشه‌ای حُزن می‌پردازد و سبب حُزن را یا فقدان محبوب و یا عدم تحقق مطلوب معرفی می‌کند و ریشه آن را دلبستگی به دنیا و پندار ثبات داشته‌ها می‌داند. محمد‌بن زکریای رازی با پیش گرفتن روش اعتدالی هدفش را سلامت محوری قرار می‌دهد. رویکرد وی در سلامت، معطوف به جسم و روان است. حزن و غم از منظر وی مذموم بوده و عدم اعتدال مزاج و پندارِ ثبات داشته‌ها، عوامل ایجادی آن است. حفظ اعتدال مزاج، منفی انگاری داریی‌ها و اصلاح نگرش ثبات داشته‌ها از جمله روش‌های درمانی مورد توجه رازی در طب روحانی می-باشد. ابن‌سینا در مواجهه با حزن دو رویکرد سلامت محور و کمال محور دارد. وی حزن و خوف را دارای بعد مثبت و منفی می‌داند. در درمان غم و اندوه و خوف مذموم، به امری فراتر از سلامت تن می‌اندیشد. افزون بر عامل از دست دادن داشته‌ها، نرسیدن به خواسته‌ها را نیز عامل حزن دانسته است. درمان پیشنهادی اول وی اخلاقی ـ قناعت است. پیشنهاد دوم وی فلسفی ـ تغییر نگرش به ثباتِ داشته‌ها و پی جویی امور عقلی ـ است. پیشنهاد سوم وی عرفانی ـ اتصال به ذات لایزال الهی و معشوق حقیقی می‌باشد.

بر اساس نظریه علم ابن­سینا، علم عقلانی انسان بر اساس حلول صور معقوله در نفس توضیح داده می­شود. در این یادداشت کوتاه، نشان داده خواهد شد که حلول صور معقوله در نفس با تجرد نفس ناسازگار است.

در میان هنرها، فیلم به دلیل دارا بودن ویژگی‌های منحصر به فردش از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از مسایل مهم در فلسفۀ فیلم، مسئلة «ادراک» است. تبیین و بررسی چیستی و چگونگی ادراک فیلم، زمینة پرداختن به مسایل دیگر در زمینۀ نسبت فیلم و شناخت است. در میان نظریه‌های فیلم، جریانی با عنوان «نظریة شناختی» پدید آمده است که به مسایلی از این دست می‌پردازد. در این پژوهش، با بهره‌گیری از روش گردآوری کتابخانه‌ای و تحلیل کیفی محتوا، ادراک فیلم در بستر نظریة ادراک ابن سینا تبیین می‌شود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ادراک فیلم از مرتبة ادراک حسی آغاز و تا مرتبة ادراک عقلی متناسب با گونه‌های فیلم ادامه دارد. چیزی که تماشاگر می‌بیند، ترکیبی از نور رنگی و پرده است و زمان و مکان را نیز در همین قالب ادراک می‌کند. همچنین فلسفة ابن سینا قابلیت بحث فلسفی در بارة فیلم را دارد و پژوهش‌هایی از این دست، می‌تواند بستر تدوین نظریۀ شناختی فیلم در زمینة فلسفة اسلامی باشد.

در تاریخ فلسفه، آنچه مفهوم کلی را به مسئله تبدیل کرده، کارکردهای هستی­ شناختی، معرفتی و نیز کلامی آن بوده است؛ البته توجه به چنین کارکردهایی، فهمی فراتر به ­لحاظ حیث منطقی آن را می­ طلبد. در این حوزه، نگرش خاص ابن ‏سینا دربارۀ کلی طبیعی که درپرتو اعتبارات لابشرطی ماهیت و با وصف معقولیت بر آن تأکید شده است، امکان مقایسه با کلی انضمامی هگل با چنین وصفی را فراهم می­ آورد؛ بنابراین، ارتباط بین عالم محسوس و عالم معقول، تجرد نفس، نسبت کلی با افراد خود، و مسئلۀ تشخص و فردیت ازجمله موضوعاتی هستند که کارکردهای یادشده را توجیه می‏ کنند؛ اما آنچه در این بحث، نسبت هگل با ابن‏ سینا را نشان می‏ دهد، در وهلۀ نخست، توجه به معقولیت ثانی یا فلسفی مفهوم کلی و سپس توجه به کارکردهای آن است که درپرتو اندیشۀ ارسطو- افلاطونی شکل گرفته است. بی­تردید، در تحلیل و واکاوی مفهوم کلی و تعینات آن، هگل و ابن­ سینا تحقق عینی این مفهوم در افرادش را پذیرفته ­اند؛ ولی به ­زعم هگل، کلی انضمامی در اصطلاح حکمت سینوی، ماهیتی مخلوطه و بشرط شیء است که در سطحی فراتر از ماهیت و وجود (صورت معقول) عرضه شده و کاملاً حیث ایجابی یافته؛ درحالی که آنچه کلی طبیعی را با توجه به حیث سلبی­اش درسطح ماهیت، به‏ صورت مبهم درآورده، نحوۀ موجودیت آن است؛ افزون ­بر آن، هگل براساس نظریۀ وحدت ضدین، کلی انضمامی را تحلیل کرده و استنتاج کثیر از واحد را برخلاف قاعدۀ الواحد ابن‏ سینا مجاز دانسته و درنهایت، در دام مفهوم ­گرایی افتاده است.

یکی از مباحث مهم در علم اخلاق و حکمت عملی، بررسی امکان و کیفیت تغییر خلق است. ابن­ سینا ازجمله حکمای قائل به تغییرپذیری خلق بوده و در آثار متعددی چگونگی این تغییر را بیان کرده است. وی ریشۀ خلقیات ناپسند را نبودِ اعتدال در قوای نفس و به­ ویژه قوای محرکۀ نفس حیوانی دانسته و از این روی، معتقد است تغییر خلق، تنها با تعدیل قوا و همچنین غلبۀ قوۀ عاقله محقق می­ شود. مقصود ابن­­ سینا از تعدیل قوا برقراری ملکۀ توسط بین دو حد افراط و تفریط است. به­ اعتقاد وی این امر از دو طریق حاصل می ­شود: طریق اول مبتنی­ بر اهتمام به افعال حسنه و مواظبت بر وظایف شرعی و عبادات است که علم اخلاق، آن را تبیین می ­کند؛ طریق دوم بر تعدیل مزاج بنا نهاده شده که ازدیدگاه وی راهی دشوارتر است و در علم طب به آن پرداخته می­ شود. ابن ­سینا تعدیل مزاج را از دو طریق، امکان­پذیر دانسته است: یکی استفاده از ادویه و اغذیۀ مصلح مزاج و دیگری تخیل مزاج معتدل. ازدیدگاه وی طریق دوم به ­جهت شأن نفس در تدبیر و تصرف بدن و شدت نفوذ نفس در بدن، اثری به­ مراتب بیشتر نسبت ­به طریق اول دارد.

شادی و غم از مهم‏ترین و اساسی ‏ترین حالاتی هستند که برای هر فردی در زندگی ­اش عارض می ‏شوند. درمیان متفکران مسلمان، ابن‏ سینا برای تحلیل و بررسی این کیفیت نفسانی، بسیار کوشیده و این دو مقوله را درپرتو رابطۀ نفس ناطقه با بدن و نیز حالات روح بخاری بررسی کرده است. پژوهش حاضر حول سه محور اصلی بدین شرح صورت گرفته است: نخست، تبیین حقیقت شادی و غم، و این مسئله که لذت با شادی و غم با درد، رابطه ­ای مطابق دارد و عروض یکی از حالات، مستلزم عروض حالت دیگر به انسان است؛ دوم، چگونگی عروض شادی و غم در نفس انسان که در این حوزه، بوعلی شادی و غم را از دو جهت، عارض بر انسان دانسته است: یکی تصورات نفسانی و دیگری عوارض بدنی؛ سوم، تأثیر شادی و غم بر سلامت و بیماری انسان، بدین شرح که این دو مقوله به ­دلیل اثرگذاشتن بر روح بخاری، نقشی مهم در سلامت انسان ایفا می‏ کنند. ازنظر ابن‏ سینا مکررشدن شادی به بروز شادی بیشتر در انسان و تکرار غمناک ­بودن به ناراحتی و غم بیشتر در او می‏ انجامد. از دیگر یافته­ های این پژوهش، تقسیم­ کردن شادی و غم بر سه قسم حسی، خیالی و عقلی را می ­توان ذکر کرد.

یکی از پدیده ‏های موردمطالعه در فراروان‏شناسی، دورجنبانی است که آن را از دو منظر تجربی و فلسفی می‏ توان بررسی کرد. درحوزۀ تجربی به اثبات وجود این پدیده و درقلمرو فلسفی به امکان عقلی و تبیین وجود آن پرداخته می‏ شود. برای فهم تبیین فلسفی ابن‏ سینا از پدیدۀ دورجنبانی باید جایگاه اصل علیت، چگونگی تعامل نفس با ماده و نیز معانی طبیعت ازنظر وی را بازشناسیم. ابن‏ سینا بدون انکار اصل علیت و با توسع معنای آن که علاوه‏بر علیت فیزیکی، علیت غیرفیزیکی را نیز دربر می ‏گیرد، پدیدۀ دورجنبانی را مسئله ­ای طبیعی دانسته که مطابق با نظم کلی جهان و حاصل گسترش دامنۀ فعالیت نفس از محدودۀ بدن به جهان پیرامون آن است.