جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در اقوال متکلمان معتزله و شیعه، درباره ماهیت ،اقسام،مراتب و وظایف ملائکه، تشابهات و تفاوتهایی وجود دارد که بعضی از این نظرات در شروح ابن ابی الحدید و ابن میثم بر نهج البلاغه آمده است .لذا بررسی تطبیقی آراء ایشان، موضوع این پژوهش است.این پژوهش براساس ماهیت و روش،تحقیقی کیفی است و با سه رویکرد تبیینی، تقریب گرایانه و نقادانه، آراءتفسیری ابن ابی الحدید و ابن میثم را دسته بندی، تحلیل و تبیین می نماید.شارحان نهج البلاغه خود، پیرو یکی از مذاهب اسلامی هستند و در اصول دینی و فروع فقهی دیدگاه هایی دارند که دفاع از آنها را ضروری می شمارند. ابن ابی الحدید معتزلی و ابن میثم شیعی نیز از این قاعده مستثنی نیستند .با بررسی آراء شارحان مورد نظر ،پیرامون موضوع ملائکه ،دستاورد این پژوهش، شناخت روش ایشان در شرح نهج البلاغه است.ابن ابی الحدید و ابن میثم در شروح خویش بر نهج البلاغه به موضوعاتی همچون بیان انواع ملائکه،توصیف ایشان از جهت عدم جسمانی بودن،علم،عبادت،عصمت،خواب،ماهیت ابلیس و مقایسه او با فرشتگان و همچنین برتری پیامبران بر فرشتگان پرداخته اند.ابن ابی الحدید بر اساس کلام امام علیه السلام با طرح دیدگاه اصحاب معتزلی خویش به این مباحث می پردازد و در بعضی موارد نظری مخالف معتزله ابراز می دارد. روش او در بیشتر موارد عقل گرایانه و اجتهادی است. ابن میثم نیز با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام ملائکه را دسته بندی و توصیف می نماید اما روش او در تحلیل محتوا،برمبنای تاویل ظاهر به باطن است.

دو شرح ابن‌میثم بحرانی و ابن‌ابی‌الحدید بر نهج‌البلاغه از جمله برجسته‌ترین شرح‌های نهج‌البلاغه هستند. با توجه به وجود ارتباط میان خطبه‌های نهج‌البلاغه با قرآن کریم در لفظ و محتوا، دو شارح مذکور جهت شرح نهج‌البلاغه از آیات قرآن استفاده کرده‌اند. این پژوهش با هدف یافتن نقاط اشتراک و اختلاف دو شارح در استناد به قرآن کریم با روش توصیفی-تحلیلی انجام شد. دیدگاه‌ها و استنادات قرآنی ابن‌میثم بحرانی و ابن‌ابی‌الحدید در 55 خطبه از نهج‌البلاغه با موضوعات اعتقادی، سیاسی و اخلاقی مورد بررسی قرار گرفت، سپس این دیدگاه‌ها در دو بخش «اشتراکات» و «اختلافات» به صورت تطبیقی دسته‌بندی و تحلیل شد. همچنین ارتباط یا عدم ارتباط استناد قرآنی صورت گرفته توسط دو شارح نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفت و نقاط پنهان از نظر ایشان در استناد به قرآن بیان شد. از جمله نتایج این پژوهش توفیق بیشتر ابن‌میثم بحرانی در استناد فراوان‌تر و صحیح‌تر به آیات قرآن، خروج متعدد ابن‌ابی‌الحدید از سیر موضوع خطبه‌ها و دخالت دادن عقاید مذهبی خاص معتزله در تبیین معنای عبارات نهج‌البلاغه، کاستی و کوتاهی هر دو شارح در استناد به قرآن کریم در اغلب خطبه‌های سیاسی و استنادات غیرمرتبط با موضوع خطبه در برخی از خطبه‌های اعتقادی و اخلاقی است.

ترسیم سیر و سلوک عرفانی تا رسیدن به مقام وصول و شهود برای سالکان کوی حق، پیوسته دغدغه عارفان بوده است. این مقاله که به شیوه توصیفی‌تحقیقی نگاشته شده در پی یافتن چگونگی این سیر تا تحقق از نگاه ابن‌میثم بحرانی است. بر اساس یافته‌های تحقیق، ابن‌میثم بحرانی اولین مقدمه سالک برای شهود را «یقظه» معرفی می‌کند و بعد «عزم»ی مستحکم که استقامت و مجاهدت و به ‌عبارتی ‌دیگر، «ریاضت» شرعی را می‌طلبد. او از بین دیگر مقدمات مهم در سیر و سلوک به «خلوت» و «عزلت» معقول و مشروع و انتخاب بهترین و ناب‌ترین زمان برای خلوت انس با معبود و محبوب اشاره می‌کند. از نگاه او، سالک برای رسیدن به مقام شهود باید به «مراقبه»، «محاسبه»، «معاتبه» و «معاقبه»، از یک حیث، و «تخلیه» و «تحلیه»، از حیث دیگر، اهتمام ورزد: زیرا هر کدام از این تمهیدات و مراحل رفتاری و قلبی لازمه سیر و سلوک الی‌الله و مقدمات وجودیِ ورود به مراحل بالاتر سلوکی برای حصول فتوحات غیبی و رسیدن به مقام «عبدالله» و «عندالله» خواهد بود. ابن‌میثم بحرانی انسان کامل را دارای مقام کامل شهود می‌داند و او را مقتدای اهل سلوک و صاحب مقام ولایت و امامت معرفی می‌کند.

از زمان‌ تدوین ‌نهج‌البلاغه توسط سیدرضی‌ تاکنون شرح‌های مختلفی بر آن نوشته شده است. در این میان‌ شاید مهمترین‌ شروح، ترجمه‌ و تفسیر نهج‌البلاغه‌ اثر اساتید ابن میثم بحرانی و علامه‌ جعفری‌ باشد. از آنجا که در این تحقیق بررسی بازتاب معاد درشرح علامه جعفری وابن میثم بحرانی در ‌نهج‌البلاغه می‌باشد، لذا سعی شده با توجه به بررسی ورجوع به آثار این دو بزرگوار به این سوال پاسخ داده شود که چه تفاوتی در نوع نگاه این دو فقیه به مساله معاد به‌عنوان یکی از مهمترین ارکان دین اسلام وجود دارد. مهمترین نتایج به دست آمده در این تحقیق آن است که آنچه علاّمه جعفری را از خطّ مشی فلاسفه و حکمای دیگر در باب اتّحاد روح و بدن در قیامت متمایز می‌سازد، این است که او معاد جسمانی را برگرفته از تکامل و صعود بدن در اثر حرکت جوهری و رسیدن به مقام و مرتبه نفس می‌داند. او نظرهای فلاسفه دیگر مبنی بر عود و نزول نفس و اتّحاد با بدن دنیوی را رد می‌کند، چراکه به حُکم عقل محال است موجودی که فعّال و کمال یافته است، مجدّداً به مرتبه قوّه و انفعال نزول یابد. از بحث‌های او این نتیجه حاصل می‌شود که بدن جسمانی پس از مفارقت و جدایی از نفس، برخلاف نظر دیگران، فانی نمی‌شود و در اثر حرکتی که ناشی از حرکت جوهری است، کمال و فعلیّتی خاص با نفس پیدا می‌کند و این اتّحاد نفس و بدن در آخرت را می‌توان نتیجه اتّحاد یا حدوث جسمانی نفس با بدن دنیوی دانست .از سویی دیگر ابن میثم نیز معتقد است که ماهیت خداوند و ممکنات متفاوت است. محقق بحرانی درد و لذت را از صفاتی می‌داند که باید از خداوند سلب کرد. او برخلاف فلاسفه معتقد است که خداوند عالم به جزئیات است. او قائل است که صفات خداوند عین ذات او هستند و زیادت صفات بر ذات فقط به حسب اعتبار عقلی صحیح است. ابن میثم، اراده‌ی خداوند را به علم خاص او به مصالح، ارجاع می‌دهد. او معتقد است که«انسان دارای اجزای اصلیه‌ای است که از اول تا آخر عمر باقی می‌مانند. ابن میثم در شرح خود بر ‌نهج‌البلاغه از قائلین به معاد جسمانی است؛ هرچند بعد از نقل قول حکما در مورد توأم بودن معاد جسمانی و روحانی هیچ اشکالی بر سخن آنان وارد نمی‌کند. روش به‌کار رفته در این تحقیق توصیفی - تحلیلی است.

علم کلام از آغاز پیدایش، به لحاظ روش‌شناختی، مراحل و اطوار مختلفی را پشت سر گذاشته است؛ رویکرد نقلی و اخبارگرایی، روش جدلی، عقلی، تأویل‌گروی و رویکرد کلام فلسفی از مهم‌ترین رویکردها در سیر تطور کلام شیعی به شمار می‌آیند. در این نوشتار با روش توصیفی‌تحلیلی، ضمن معرفی اجمالی جریان کلام فلسفی و مؤلفه‌های آن، روش کلامی ابن‌میثم بحرانی، بیان و با ارائۀ شواهد متعددی از آثار و آرای او ثابت شده روش کلامی او عقلی - فلسفی است. او به سبک و سیاق مرسوم آثار فلسفی به امور عامه و طبیعیات را در اثر کلامی خود قواعدالمرام فی علم الکلام، طرح و همان شیوۀ حکما را در نگارش علم کلام در پیش گرفته است. بازکاوی و بیان شاخصه‌های کلام فلسفی در اندیشۀ ابن‌میثم، از این نظر نیز بااهمیت است که با تأکید بر عقلانیت، استدلال‌گروی، آزاداندیشی و تفکر انتقادی می‌تواند یک الگوی روش‌شناختی در حوزۀ کلام امامیه را پیش‌روی پژوهشگران و دین‌پژوهان قرار دهد.

ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌هیثم، دو شرح از معروف‌ترین شروح نهج‌البلاغه را در قرن هفتم هجری نوشته‌اند؛ دو نویسنده­ای که فارغ از گرایش مذهبی متفاوت، اهل تسامح و بردباری بوده­اند. در این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، آرا، نظریات و دیدگاه‌های این دو شارح را درباره یکی از مهم‌ترین و حساس­ترین خطبه­ های نهج­البلاغه بررسی و تجزیه و تحلیل می­کنیم. بر اساس یافته ­های این پژوهش، هر دو نویسنده به فکر ایجاد انس و الفت در بین مذاهب مختلف اسلامی بوده­ و از امور تفرقه­انگیز احتراز داشته­اند. نمود عملی این اندیشه و حسِ پاک در دو شرح، متفاوت جلوه ­گر شده است؛ بدین معنا که ابن‌میثم بحرانی برای رسیدن به این هدف، از ذکر بسیاری از اخبار و گزارش­های تاریخی که آن‌ها را باعث درگیری و تفرقه بین مسلمانان می­داند، صرف‌نظر می‌کند و مطالبش با لحنی مسالمت­آمیز است؛ ولی ابن‌ابی‌الحدید به نسبت اخبار تاریخی بیش‌تری را در شرحش آورده و البته در بررسی و تحلیل گزارش‌های تاریخی، احساسات مذهبی هم شیعیان و هم اهل‌سنت را رعایت کرده است. وی آن‌چه را که باعث مذمت خلفا در کلام امام شده، بیش‌تر ذکر کرده، ولی درصدد توجیه و تأویل اقدامات خلفا برآمده است.