جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشاهد مقدّس امام علی (ع) و امام حسین (ع) و دیگر امامان مدفون در عراق، با ساخت بناهای بزرگ بر آنها در سده سوم و چهارم هجری، رفته‌رفته مورد توجه و اهتمام روزافزون عموم مسلمانان قرار گرفت. در آن دوره، شهرهای بغداد و کوفه، دو مبدأ بسیار مهم برای سفرهای حج بود و بسیاری از کاروان‌هایی که از سرزمین‌های شرقی اسلامی همچون ایران، خراسان و آسیای میانه راهی سفر حج می‌شدند، در مسیر خود از خاک عراق می‌گذشتند و گاه در مسیر، دو حرم مطهر امام علی (ع) و امام حسین (ع) را نیز زیارت می‌کردند. پژوهش حاضر، بر آن است تا به شیوه توصیفی و با استقصای حداکثری شواهد و مدارک تاریخی شامل متون و منابع مکتوب (همچون راهنمانگاری‌ها و سفرنامه‌های حج) و اسناد تصویری کهن (نظیر طومارهای گواهی‌نامه حج و طومارهای زیارتی شیعی)، نشان دهد که زیارت عتبات عالیات، به تدریج با سفرهای حج مسلمانانِ شماری از سرزمین‌های اسلامی ارتباط یافته است و بسیاری از کاروان‌های حج که در مسیر خود از عراق عبور می‌کردند، به عنوان بخشی از آداب معنوی سفر حج، به زیارت مشاهد ائمه (ع) در عراق، به ‌ویژه دو آستان مقدس علوی و حسینی، تقید داشته‌اند.

طائف شهری است در شرق مکة مکرمه در عربستان که در سال هشتم هجری به دست پیامبرخدا9 فتح شد. در طائف مسجد و زیارتگاه عبدالله‌بن عبّاس، از صحابة برجستة پیامبر و زیارتگاه‌ها و اماکنی منسوب به آن حضرت وجود داشته که وجود این آثار باعث شده است که شماری از نویسندگان مسلمان در دوره‌های مختلف، به نگارش رساله‌ها و تألیفاتی دربارة طائف و فضایل و اماکن متبرک آن اقدام کنند. در این مقاله، تلاش شده ضمن ارائة کتاب‌شناسی جامعی از آثار تألیف شده دربارة این شهر، ویژگی‌های کلی و اهمیت آنها به طور اجمالی بیان گردد.

سرزمین شام از صدر اسلام، محل تجمع و سکونت پیروان فرقه‌های مختلف اسلامی بوده است. فرق مختلف شیعه نیز از سده‌های اولیه هجری در این سرزمین حضور داشته‌اند و حتی در برخی دوره‌های تاریخی، موفق به ایجاد حکومت شیعی شده‌اند. از نظر فکری نیز در برهه‌ای از تاریخ، منطقة جبل عامل، یکی از مهم‌ترین مراکز علمی و فقهی شیعه بوده است. این مطالب نشان‌دهندة اهمیت بررسی تاریخ و اعتقادات شیعیان این سرزمین است. یکی از راه‌هایی که می‌تواند به شناخت تاریخ، جامعه و اعتقادات دینی مردم یک منطقه کمک کند، مطالعه و بررسی زیارتگاه‌ها و نقاط مقدس آن مردم است. از این‌رو در این نوشتار مهم‌ترین مزارات فرق مختلف شیعه در سرزمین شام به اجمال معرفی و بررسی شده‌اند. به این منظور، مقاله در چهار بخش، به معرفی مزارات هر فرقه پرداخته است: 1. مزارات شیعیان امامیه؛ 2. مزارات علویان؛ 3. مزارات اسماعیلیان؛ 4. مزارات حروفیان. در هر بخش نیز با اشاره به مناطقِ اصلی حضور و تمرکز فرقة موردنظر، به معرفی و بررسی مزارات مورد احترام آنان پرداخته شده است. در پایان نیز دو نکتة گذرا در باب اهمیت و کارکردِ مطالعة این مزارات بیان شده است.

جنگ صفین، که در 36 ق میان امام علی (ع) و معاویه درگرفت، نقطه عطف و واقعه ای بسیار مهم در تاریخ اسلام به شمار می آید. در منابع گوناگون تاریخی، از قبیل وقعه صفین نصر بن مزاحم، گزارش های مفصلی درباره این جنگ و سیر حوادث آن و اسامی کشته های طرفین ثبت شده است، اما درباره برخی مباحث مربوط به آن، از جمله مسیر امام علی (ع) به صفین، اطلاعات چندانی در دست نیست. این نوشتار بر آن است تا با استناد به گزارش های پراکنده موجود در منابع تاریخی و با بهره جویی از منابع جغرافیایی، مسیر تقریبی امام علی (ع) به صفین و مسیر بازگشت آن حضرت به کوفه و نیز موقعیت جغرافیایی محل وقوع این جنگ را شناسایی کند. همچنین تلاش شده تا نقاط و زیارتگاه های منتسب به امام علی (ع)، که در طول این مسیر قرار داشته است، معرفی شود.

«قنبر» نام غلام امام علی (ع) است که در نیمه‌ی دوم سده‌ی اول هجری، به دستور حَجّاج بن یوسف ثقفی به شهادت رسیده است. در منابع تاریخی اطلاعات کمی درباره قنبر وجود دارد؛ اما در فرهنگ عامه مردم ایران حضور پررنگی دارد و در بسیاری از فتوّت‌نامه‌ها و ولایت‌نامه‌های فارسی، بارها از وی یاد شده است. همچنین برای وی مجالس روضه و تعزیه نیز برپا می‌شده و بر همین اساس، شبیه‌نامه‌هایی نیز مرتبط با وی وجود دارد. این نوشتار در پی آن است تا با ارائه شواهد متعددی از متون فرهنگ و ادب عامه از قبیل فتوّت‌نامه‌ها، ولایت‌نامه‌ها و شبیه‌نامه‌ها، جایگاه دینی قنبر را نزد مردم ایران نشان دهد. در پایان مقاله نیز در ارتباط با همین موضوع، رساله‌ای با عنوان «داستان فتح حبشه و مسلمان شدن قنبر» بازخوانی و تصحیح شده است.