جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل اساسی مکاتب فلسفی در حوزه علوم اجتماعی، مسئله اجتماعی بودن انسان است. براین‌اساس مسئله اصلی این نوشتار نیز تبیین نظریه آیت‌الله جوادی آملی درباره اجتماعی بودن انسان است. در این مقاله با مراجعه به آثار ایشان و بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای این نتایج به دست آمده است: بر اساس نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن، انسان در نقطه آغاز موجودی جسمانی است و با حرکت جوهری به تدریج وجودی روحانی می‌یابد. بر اساس این نظریه اگرچه انسان‌ها در حدوث، بهره‌مند از مبدأ واحد مشترک هستند، اما در بقاء، متناسب با نوع حرکت خود به انواع متعدد مبدل می‌شوند. جوادی آملی اجتماعی بودن انسان را یکی از مراحل حرکت جوهری انسان برمی‌شمرد. وی انسان و کنش او را بر اساس حرکت جوهری در چند دسته جای می‌دهد: نخست؛ توحش طبعی و کنش حیوانی، دوم؛ استخدام متقابل و کنش متقابل، سوم؛ استخدام عادلانه و کنش مبتنی بر عقل، چهارم؛ احسان و ایثار و کنش مبتنی بر فطرت الهی. جوادی آملی استخدام‌گری را ناشی از طبیعت انسان دانسته و معتقد است آدمی بر اساس فطرت خویش مدنی است، اما بر اساس طبیعت خود متوحش است.

مسئله بداء به عنوان یکی از مسائل مهم و چالش برانگیز در میان متکلمان مطرح بوده و با توجه به اینکه با علم الهی و تقدیرات خداوند در ارتباط است فهم حقیقت آن با چالش روبرو شده است. بداء اساساً مبتنی بر عملکرد انسان است و به تغییر در سرنوشت انسان در حوزه امور جزیی مربوط می‌شود. استاد جوادی همانند دیگر دانشمندان امامیه، تحول در قضا و قدر الهی را موجب جهل در ساحت الهی نمی‌داند بلکه راه حل این مسئله را در درک صحیح از آن ارزیابی می‌کند و بر این باور است که منکرین این مسئله، بداء را به معنای صدور نظر جدید یا ظهور بعد از خفاء گرفته‌اند که امامیه بر آن معتقد نیست، بلکه بداء نسبت به انسان‌ها به معنای ظهور بعد از خفاء است لکن نسبت به خداوند به معنای ابداء است. در این پژوهش مسئله بداء در اندیشه کلامی استاد جوادی آملی با روش توصیفی، تحلیلی، مورد بررسی قرار گرفته و با بهره‌گیری از مستندات و براهین نقلی، نوآوری‌های ایشان تبیین شده است. یافته‌های پژوهش حاضر، حاکی از آن است که مسأله بداء از نگاه فلسفی و کلامی استاد جوادی آملی دور نمانده و بر اساس مبانی حِکمی و کلامی به این مقوله در آثار خود پرداخته است، او معتقد است خداوند بر اساس علم ذاتی و شهودی به حدوث و پایان هر رخدادی احاطه کامل و کافی دارد و محدوده پیدایش بداء در عین‌حال که خارج از ذات الهی است ولی با آن ارتباط تنگاتنگی دارد

تعلیم و تربیت با رشد و کمال انسان و زندگی شایسته او سروکار دارد. ازآنجاکه انسان موجودی پیچیده است، تعلیم و تربیت او نیز پیچیده و مستلزم تمهید مقدمات و بهره‌گیری از روش‌های تربیتی است. ازجمله این روش‌ها دو روش انذار و تبشیر است. پرسش اصلی آن است که آیا تقدمی بین انذار و تبشیر وجود دارد؟ آیا انذار بر تبشیر تقدم و برتری دارد یا تبشیر بر انذار تقدم و برتری دارد؟ یا اینکه دیدگاه سومی وجود دارد؟ این پژوهش که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است، درصدد پاسخگویی به پرسش‌های فوق براساس دیدگاه تفسیری آیت‌الله جوادی‌آملی است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که برای هریک از این دو شواهد و ادله‌ای وجود دارد. آیات دال بر حصر در انذار، بیشتر بودن تأثیر انذار بر تبشیر، بازدارندگی انذار، بیشتر بودن بسامد واژۀ انذار و مشتقات آن در مقایسه با تبشیر، تقدم انذار بر تبشیر را تأیید می‌کند. شواهد و ادله‌ای چون کاربرد گسترده تبشیر و مفاهیم مفید آن در قرآن، سبقت رحمت بر غضب الهی، کاربرد بشارت قبل از انذار، آسان‌بودن تحقق تبشیر در مقایسه با انذار، تقدم تبشیر بر انذار را تأیید می‌کند. به نظر می‌رسد دیدگاه سومی وجود دارد و آن نسبی‌بودن تقدم و برتری یکی بر دیگری، برحسب شرایط و موقعیت‌های نوع افراد است. در شرایطی و برای افرادی، انذار مقدم است و در شرایطی دیگر و برای افراد دیگر، تبشیر مقدم است و این دو مکمل هم هستند.

تحلیل و تبیین صحیح رابطۀ عقل و نقل بر اساس اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه و جوادی آملی به عنوان نمایندگان دو جریان نص‌گرا و عقل‌گرا در عرصۀ معرفت دینی، نتایج قابل‌توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند؛ لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر6 برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و آن را تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم نقل بر عقل به طور مطلق دفاع می‌کند؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، در صدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را ابطال کل عقل نمی‌داند. اما جوادی آملی، با هم‌سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیرمصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌کند و از تأویل به عنوان راه‌حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیرصریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه‌تجربی، تجریدی و عقل ناب را، اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد، حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلا، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است، نه جعلی. به باور او در علم اصول باید از عقل و نقل و مباحث مربوط به آن در حوزۀ معرفت‌شناختی دین بحث شود.

وجود فطرت در انسان و نقش آن در معرفت بخشی و رفتاری مورد گفتگو قرار گرفته است. برخی دانشمندان وجود آن را مسلم گرفته و درباره گستره و چگونگی آن سخن گفته‌اند در برابر برخی به انکار آن پرداخته اند. در میان دانشمندان اسلامی وجود فطرت تقریباً قطعی تلقی شده است و سخن به سوی حوزه نفوذ و چگونگی تاثیرگذاری آن نشانه رفته است. در میان دانشمندان غربی دکارت بر جایگاه و نقش مفاهیم فطری در معرفت بخشی و گستره آن تاکید تام دارد. در یک مقایسه اجمالی میان آنچه این دو فیلسوف گفته اند به تفاوت ها و احیاناً اشتراکات آنها پی می بریم. از نگاه دکارت انسان وجود خداوند و انسان و طبیعت را به گونه ای روشن و متمایز که ویژگی مفاهیم فطری است درک می‌کند. از نظر آیت الله جوادی نیزفطرت انسان وجود خداوند و صفاتش همچون توحید و نبوت و معاد و به طور کلی اصول اعتقادی و اخلاقی و حتی رفتاری را می شناسد. به هر دو فیلسوف اعتراض شده که ما این مفاهیم فطری را در آغاز حیات خویش نمی‌یابیم. جوادی با پذیرش فقدان مفاهیم فطری در آغاز آفرینش انسان این نوع معرفت را بر اساس وجود فطرت و نفس مجرد انسان به گونه شهودی می‌دانند اما دکارت بدون تاکید بر معرفت شهودی و صرفا یاد کردن از شهود عقلی این مفاهیم فطری را در آغاز آفرینش انسان موجود می دانند ولی به صورت نهفته که با پیدایش زمینه ظهور آشکار شده و عقل آنها را کشف می‌کند.

دیدگاه‌های متنوع در مورد علم دینی، نشان‌دهنده تنوع فکری در این زمینه است.نظریه علم دینی آیت الله جوادی آملی به عنوان یکی از نظریات برجسته‌ در این حوزه، توجه ویژه‌ای را در میان اندیشمندان به خود جلب کرده است.نهادینه شدن این نظریه می‌تواند به ایجاد تحولی عظیم در سطح جهانی منجر شود.تحقیق حاضر به بررسی چالش‌ها و کارکردهای نظریه علم دینی ایشان پرداخته است.یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد چالش‌هایی مانند تقابل با علم الحادی،تعارض بین عقل و نقل، نهادینه شدن طبیعت به جای خلقت، تعارض احتمالی نتایج و محصولات دانش تجربی با علم دینی، استقرار علم غربی هویت برانداز، چالش تقابل وحی و عقل و وجود تفکر قارونی در میان دانشمندان از جمله موانع اصلی در مسیر تحقق علم دینی هستند. هرکدام از چالش‌های مذکور نیازمند تحقیق مستقلی است، لیکن در این تحقیق صرفا به تبیین آنها و ارائه پاسخ اجمالی به آنها بسنده شده است. همچنین کارکردهای این نظریه شامل رویکرد حداکثری به دین، وحدت علم و دین، جامعیت منابع معرفتی، کمال انسانی، نیل به حیات طیبه، وحدت حوزه و دانشگاه، هم‌افزایی عقل و نقل، تسریع در تمدن‌سازی، دسترسی به منبعی فراتر از عقل، و رفع تعارض میان علم و دین می‌باشد. این کارکردها نه تنها زمینه‌ساز تحول در تمدن اسلامی هستند بلکه بستری برای تعامل میان حوزه‌های مختلف دانش فراهم می‌آورند. این تحقیق بر اهمیت این نظریه به عنوان راهکاری برای مواجهه با چالش‌های معاصر و بهره‌برداری از فرصت‌های پیش رو تأکید می‌ورزد.

تک خداباوری کلید حل مسئلة بی معنایی زندگی انسان معاصر می باشد. نسبت خداباوری و معنای زندگی همان نسبت خورشید و نور خورشید می باشد، به این معنا که معنای زندگی انسان معاصر لحظه به لحظه به خداوند وابسته است. دیدگاه جوادی آملی به مسئلة بی معنایی زندگی مبتنی بر خداباوری حداکثری است. جوادی آملی با استفاده از مبانی فلسفی اوّلی خود که مبتنی بر نگاه خداباورانه می باشد به حلّ مسئلة بی معنایی زندگی انسان معاصر کمک نموده است. برخی از مبانی اوّلی ایشان اصل علّیّت و استحاله جمع هستی و نیستی می باشد که در حلّ مسئلة بی معنایی زندگی انسان معاصر راهگشا می باشند. این مقاله که با روش کتابخانه ای سامان یافته است با رجوع به ادبیّات فیلسوف معاصر جوادی آملی درصدد پاسخ به این سؤال می باشد که جوادی آملی چه کمکی در خصوص مسئلة بی معنایی زندگی به انسان معاصر می نماید؟ و این تحقیق از بُعد فلسفی درصدد اثبات معناداری زندگی از منظر نوصدرائیان بویژه جوادی آملی می باشد. یافته های پژوهش حاضر بدین قرار است: 1. دیدگاه جوادی آملی در خصوص کمک به حل مسئلة بی معنایی زندگی مبتنی بر نظریة خدا محور از معنای زندگی می باشد. 2. کلید حل مسئلة بی معنایی زندگی انسان معاصر خداباوری می باشد. 3. مبانی فلسفی اوّلی فلاسفه نوصدرایی نقش حیاتی در کمک به حلّ مسئلة بی معنایی زندگی دارد. 4. در مکتب نوصدرایی نیز ضمن تحفّظ بر مبانی و عناصر جوهری با بازپیرایی و بازسازی روبرو هستیم و ایده های جدیدی ارائه گردیده است.

آیه یکصد و پنجم سوره توبه: «بگو انجام دهید که خدا و رسول او و مؤمنان، عمل شما را خواهند دید، به زودی شما را به سوی دانای غیب و شهود می برند، و خدا شما را از اعمالتان باخبر می سازد» به صراحت از رؤیت اعمال توسط خداوند، رسولrو مؤمنین سخن می گوید. در بحث رؤیت خداوند بحث چالش انگیز مطرحی نیست؛ اما در چگونگی و معنای" رؤیت" توسط رسولr و مؤمنین، و همچنین مصداق "مؤمنین" در آیه بین مفسران، اختلاف نظر و چالش مشاهده می شود. این نوشتار در مقام بررسی تطبیقی دیدگاه مفسران امامیه و عامه، با إرائه ی نکات اشتراک و افتراق فریقین، به این نتیجه رسید که دیدگاه امامیه، دارای مبانی و تحلیل است بدین بیان که به اعتبار قائل شدن عصمت پیامبرانu و امامانu و بحث ولایت باطنی به همراه ادله ی قرآنی، روایی و عقلی، محذوری در تفسیر آیه ندارد، اما اغلب مفسران عامه به علت عدم اعتقاد به مبانی فوق، به صورت سطحی از تفسیر آیه گذشته، تفسیر قاطع و درخوری إرائه ننموده اند.

از آموزه های مهم اعتقادی ادیان آسمانی، مسئله وحی است که قرآن کریم به آن توجه ویژه دارد. از جمله آیات مربوطه، آیه 73 سوره انبیاست که به وحی «فعل الخیرات» می پردازد. مفسران فریقین درباره تفسیر «أوحینا» در آیه مذکور دیدگاه های مختلفی مطرح نموده اند. بیشتر آنها، وحی را تشریعی و گروهی آن را تسدیدی می دانند. دست یافتن به تفسیر دقیقی از وحی در این آیه، زمینه ساز شناخت بهتر از جایگاه ائمه و نقش آنها در هدایت الهی است؛ بنابراین پژوهش پیش روی با روش توصیفی تحلیلی تلاش دارد ضمن بیان دیدگاه زمخشری در تفسیر وحی، دیدگاه آیت الله جوادی آملی را تحلیل نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که باورمندان به تشریعی بودن وحی در آیه مورد بحث، باتوجه به ماهیت چنین وحی ای، تحقق نیافتن موحی را اثبات می کنند. در مقابل صاحب تفسیر تسنیم همانند علامه طباطبایی که وحی در اینجا را تسدیدی می داند، با تأکید بر ظاهر الفاظ و سیاق آیات، در تبیین تحقق موحی کوشیده اند. ادله گروه اول مستلزم تقدیر گرفتن در آیه و مبتنی بر قیاس مع الفارق و ناسازگاری با ظاهر الفاظ و سیاق آیات است، درحالی که تسدیدی بودن وحی در آیه با ظاهر الفاظ و سیاق آیات می سازد و روایات تفسیری نیز آن را تأیید می کند.

سلامت معنوی از مباحث نوپدید در حوزه سلامت در عصر حاضر است که از آغاز دعوت نبی مکرم اسلام| در آموزه های اسلامی جایگاه ویژه ای داشته و در دوران معاصر نیز توسط سازمان جهانی بهداشت مورد توجه قرار گرفته است. از آنجایی که مبانی سلامت معنوی در تفسیر قرآن نوعی حیات برتر و ملکوتی برخاسته از فطرت الهی است، کشف و تحلیل محتوایی می تواند به گشوده شدن رهیافتی متفاوت در حوزه سلامت معنوی برای پژوهشگران باشد. پژوهش حاضر بر آن است تا به روش تحلیلی توصیفی، مهم ترین مبانی سلامت معنوی در تفسیر قرآن را با تکیه بر اندیشه های علامه جوادی آملی تبیین نماید. پژوهش حاضر نشان داد مبانی سلامت معنوی در قرآن با نگاه توحیدی، در سه بعد نگرشی، عاطفی و رفتاری، با ابعاد مختلف سلامت پیوستگی دارد. نگاه جامع آیت الله جوادی آملی در تبیین و تفسیر مبانی سلامت معنوی می تواند به عنوان الگویی از معنویت الهیاتی و اسلامی جهت ارتقای سلامت در جوامع انسانی باشد.