جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه در دوره جدید تلاش دارد تا تمام سعی خویش را در تحلیل و تبیین قوه شناخت انسان و مسائل مربوط به معر‌فت‌شناسی بکارگیرد از آنجا که فلسفه‌های غربی قرن هفده و هجده در دهه پنجاه و ماقبل آن به ایران راه یافته بودند، شهید مطهری فیلسوف و متفکر معاصر بر مبنای آرای فیلسوفان مسلمان به نقد و رد آنان اقدام کرده است. شهید مطهری همه فلسفه های قرن هفده و هجده را در ذیل دو عنوان عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی یا عقلیون و حسیون قرار می‌دهد، ملاک این تقسیم بندی وجود و یا عدم وجود تصورات مستقل از حواس قرار می‌گیرد بر مبنای این ملاک مسئله، وجود یا عدم وجود تصورات فطری مورد بررسی قرار می‌گیرد فیلسوف معرفت‌شناس برای واقع‌نمایی و کاشفیت ادراکات باید نشان دهد که ذهن تصورات را به چه طریقی فراهم می‌آورد؟ دکارت در کتاب «گفتار در روش»، خبر از فقره‌های چند از حقایق نخستین می‌دهد که در روح سرشته شده است این‌ها را مفاهیم کلی ساده و به خودی خود صریح می‌داند که اکتسابی نیستند. دکارت معرفت را با وصف وضوح و تمایز بیان می‌کند که باید مبتنی بر شهود و استنتاج باشد. دکارت با قرار دادن فطریات در مقابل جعلیات و عارضیات مسئله را شفاف‌تر می‌کند و بیان می‌کند که تصورات فطری را تنها از طبیعت خاص خویش می‌گیرم. شهید مطهری در نقد نظریه فطری، ابتدا با ذکر معانی مختلف فطری، قایل می‌شود که در فلسفه جدید اروپایی بین دو معنای فطری تفکیک نشده است. یکی به معنای اداراکاتی که، همه اذهان در آن یکسانند، و دیگری، تصوراتی که خاصیت ذاتی عقل است. در نقد معنای اخیر فطری، دلایل چند اقامه می‌کند. شهید مطهری با نقد نظریه فطرت دکارتی در ادامه آغاز‌گاه نظام فکری دکارت و نخستین اصل آن را نیز مورد نقادی قرار می‌دهد. شهید مطهری در نقد شک دکارت اذعان می‌دارد که چون دکارت در طرح-ریزی فلسفه خود تمام معلومات خود را باطل انگاشته است و تمام افکار خود، اعم از محسوسات و معقولات را مورد شک قرار داده است، پس بنابراین نگرش، کلیه افکار حتی اصل عدم تناقض باطل می‌شود. بنابراین اصلی باقی نمی‌ماند که بتوان به آن اعتماد کرد. از نظر وی، استدلال دکارت مخدوش است چرا که با مورد تردید قرار دادن (اصل عدم تناقض) نمی‌توان (می‌اندیشم پس هستم) را نتیجه گرفت؛ این در حالی است که دکارت در پاسخ به دسته پنجم از اعتراضها می-گوید: « منظور از کنار گذاشتن پیشداوریها این است که در تمام آرایی که اعتقاد ما به آنها نتیجه احکام یا قضاوتهای قبلی است، کناربگذاریم، نه اینکه همه افکار موجود در ذهنمان را کناربگذاریم، ... کسی که می‌خواهد خود را از تمام پیشداوریها برهاند باید هیچ یک از آنچه را که قبلا تصدیق یا انکار کرده است را تایید یا تکذیب کند». همچنین در همانجا می‌گوید: ... ولی من فقط پیشداوریها را انکار کرده‌ام، اما به هیچ وجه این قبیل مفاهیم که بدون هیچ تصدیقی یا تکذیبی معلومند، منکر نشده‌ام. حرکت فکری دکارت از گذرگاه شک آغاز و بسوی یقین پیش می‌رود. شهید مطهری این شیوه شروع نظام فلسفی را بیفایده می‌داند، چرا که شک دکارت واقعی نبوده بلکه بصورت فرضی مطرح شده و شک وی روشی و دستوری بوده است. با فرض شک، دکارت باید در شک خودش نیز شک کند. در نتیجه همه چیز پندار خواهد بود. نقد شهید مطهری بر شک دکارت مبتنی بر توهمی بودن شک است. پاسخ به این پرسش که آیا شک دکارت واقعی بوده یا فرضی و پنداری؟ آسان و ساده نیست چرا که برخی شک او را غیر واقعی می‌دانند و بعضی دیگر واقعی؛ مباحثات و مشاجرات فراوانی در این مساله در گرفته است که از نظر کاپلستون براحتی نمی‌توان بدان پاسخ داد. همانطور که شهید مطهری به سیر نظام فلسفی دکارت اشکال می‌کند، طبیعی است که جایگاه طرح مساله خدا و شیوه اثبات آن را نیز نپذیرد. شهید مطهری هم به شیوه‌ی ورود دکارت به این مساله و هم به دلیل اثبات وجود خدا، اشکال می‌کند. به این نحو که منظور دکارت از تصور ذات برتر، یا مدعا نفس تصور ذات برتر است یا واقعیت ذات برتر، به شق اول، از تصور ذات برتر وجود آن لازم نمی‌آید. به شق دوم، وجود عارض بر ذات و صفت ذات فرض شده در حالیکه اشیاء فارغ از وجودشان ذاتی ندارند.

سنت فکری تاریخی‌گرایی در فلسفه‌ی غرب و به ویژه در آلمان، یکی از مهم‌ترین مکاتب قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است. بر اساس نظرات اندیشمندان این سنت، سرشت انسان، متغیر است، واقعیت انسانی ثابت نیست و به زمینه‌ی تاریخی، بستگی دارد. تاریخی‌گرایان به معرفت‌شناسی علم تاریخ نیز پرداخته‌اند و این علم را به صورت مستقل درآورده‌اند. پوزیتیویست‌ها مهمترین مخالفان این سنت بودند و متفکران این سنت به مبارزه با اندیشه‌های آنان پرداختند. در نسبت با تاریخی‌گرایی، با وجود این که مطهری به نیازهای زمان، توجه کرده است، تلاش او معطوف به سرشت متغیر انسان‌ها و تغییر زمان نیست و اندیشه‌ی او همچنان برحکمت جاودان، اصرار دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی و کل به جزء، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، ابتدا کلیت اندیشه‌های این سنت را بررسی کرده و سپس با بررسی اندیشه‌های فیلسوفان برجسته‌ی آن: از ویکو تا دیلتای، به جزئیات آرای آنان می‌پردازد؛ در پایان، با نگاهی به آرای مطهری از دیدگاه تاریخی‌گرایانه، در بررسی و نقد اندیشه‌ی او، گام برداشته شده است. نتایج حاصل از این پژوهش بدین قرار است: شناخت تاریخی‌گرایی و نقد آن و یافتن عدم سازگاری اندیشه‌ی مطهری با تاریخی‌گرایی.

عنوان قیام عاشورا و مباحث پیرامون آن از دیر زمان مورد بررسی محافل علمی قرار گرفته است. و آثار بسیار زیادی در این زمینه به رشته تحریر در آمده است. شهید مرتضی مطهری و آیت الله محمد حسین نجفی نیز به این موضوع ارزش بیشتری قائل شده و آثار مستقلی در این زمینه دارند. بررسی و تبیین دیدگاه های مختلف درباره قیام امام حسینعلیه السلام ما را به فهم بیشتر زمینه‌ها، علل و عوامل قیام امام حسینعلیه السلام کمک می‌کند. و برای روشن شده ابعاد مختلف حادثه عاشورا تاثیر بسزایی دارد. لذا برای نیل به این اهداف سعی شده است در پایان نامه حاضر دیدگاه‌های این دو دانشمند شیعی را درباره زمینه‌ها، علل و عوامل سیاسی،فرهنگی و اجتماعی توصیف و تحلیل نمودیم. در مرحله بعد به تطبیق دیدگاه این دو دانشمند درباره قیام امام حسین علیه السلام پرداختیم. و به این نتیجه دست یافتیم که شهید مطهری بیشتر به عوامل سیاسی،فرهنگی و اجتماعی قیام امام حسینعلیه السلام پرداخته است و کمتر به زمینه‌ها و علل بعید این قیام پرداخته است. اما ایت الله محمد حسین نجفی بیشتر به زمینه‌ها و علل قیام امام حسینعلیه السلام پرداخته است.

هدف اصلی این پژوهش، تبیین و مقایسه دیدگاه استاد مطهری و دکتر سروش در باب امر ثابت و متغیر دین بوده است. ابتدا به بیان پیشینه‌ای مختصر درباره جریان نواندیشی دینی در میان متفکرین معاصر پرداختیم. با بررسی نگاه استاد مطهری به مسئله مواجهه اسلام و مدرنیته و ثابت و متغیر در دین روشن شد که ایشان معتقدند منشأ امور ثابت و متغیر را باید در خود دین اسلام بجوییم، چراکه اسلام تغییر و دگرگونی بخشی از مسائل و احکامش را با توجه به مقتضیات زمانه پیش‌بینی کرده است. به اعتقاد مطهری با به‌کارگیری متد اجتهاد می‌توان احکام و امور متغیر دین را کشف نمود و متناسب با اقتضائات عصر جدید، احکام جدید ارائه نمود. پس‌ازآن به بررسی نگاه سروش به امور ثابت و متغیر در دین پرداختیم و دریافتیم که نگاه ایشان به مسئله مواجهه اسلام و مدرنیته، نگاهی معرفت‌شناسانه است. از این‌ رو ایشان در نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت معتقد است اصل دین ثابت است و آنچه متغیر است فهم و معرفت دینی ماست. در پایان با بررسی منشأ و خاستگاه اختلاف دیدگاه این دو نواندیش دینی روشن شد نگاه مطهری به دین یک نگاه ابژکتیوستی است که حقیقت دین را در دسترس می‌داند و عقل انسان را کاشف حقیقت می‌داند. در مقابل نگاه سروش سوبژکتیویستی است و از منظر سوژه فعال و خلاق به مسئله می‌نگرد.

ترجمه ماشینی: این جلد در درجه اول بر مسئله سازگاری اسلام و دموکراسی تمرکز دارد. این کتاب سهم هفت اندیشمند برجسته دینی ایران قبل و بعد از انقلاب را در این زمینه برجسته می کند. کتاب با قرار دادن بحث در بافت مذهبی خاص خود، عناصری را که معمولاً در سنت اسلامی به عنوان هنجارهای دموکراتیک از آنها یاد می شود، به طور انتقادی بررسی می کند. همچنین، برای اولین بار، شرحی از ظهور روشنفکری دینی در ایران پس از انقلاب، با تمرکز بر اندیشه های شخصیت برجسته آن، عبدالکریم سروش، ارائه می دهد. بحث او از حکومت دموکراتیک دینی یک تغییر پارادایم در گفتمان مدرنیست های مسلمان در مورد این موضوع ارائه می کند. این کتاب همچنین مؤلفه فکری جنبش اصلاح‌طلب کنونی در ایران را ترسیم می‌کند و چالش‌هایی را که جنبش دموکراسی‌خواهانه باید بر آن غلبه کند، روشن می‌کند.

بخش مهمى از قلمرو علمى تعلیم و تربیت ارزش ها، انتقال و درونى سازى ارزش هاى حاکم بر جامعه و مبتنى بر فرهنگ جامعه در افراد آن جامعه مى باشد. این مهم اگرچه در فرهنگ اسلامى نیز مورد نظر سیاست گذاران و متولیان امر است، اما با توجه به این نکته که به رغم وجود مواد و مطالب فراوان در منابع اسلامى، در مقام عمل و تحقق بیرونى اهداف مستند علمى، با مشکلات جدى روبه رو هستیم و همچنین با توجه به شرایط جامعه معاصر اسلامى، ضرورى مى نماید که عالمان و دست اندرکاران امر تربیت درصدد عملیاتى کاربردى تر بوده و راه هاى حل مشکل در مقام عمل را ارائه دهند. بررسى این نکته که قرآن در درونى سازى ارزش هاى اخلاق اجتماعى، چه روش هایى را در ساحت گرایش به کار برده و یا توصیه کرده است، موضوعى است که این مقاله درصدد بیان آن است. مقاله حاضر با شیوه توصیفى تحلیلى، این روش ها را در قرآن مورد مطالعه قرار مى دهد. روش هاى به دست آمده عبارتند از: روش موعظه، روش تحریک عواطف، روش تحریک ایمان، روش تبشیر و تشویق، روش تنبیه.

ایده‌های بنیان‌گذاران انقلاب اسلامی و نسبت این ایده با گفتمان مهدویت، می‌تواند در تسهیل و جهت‌دهی الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت و رسیدن به حاکمیت اکمل اسلامی راهگشا باشد. این پژوهش، با هدف واکاوی اندیشه‌های استاد مطهری در حوزه تربیت مهدوی صورت گرفته است. با توجه به دسترسی به آثار ایشان در قالب 108 کتاب، متون کتاب‌ها به روش کیفی واکاوی و مفاهیم و مضامین مرتبط با تربیت مهدوی استخراج گردید. با اتکا به روش اترید-استرلینگ، به منظور اکتشاف شبکه مضامین تربیت مهدوی، مضمون‌ها در قالب 130 مضمون اصلی دسته‌بندی گردیدند. در گام بعدی، با بسط معنایی و ارتباط مفهومی مضمون‌ها، شبکه مضامین تربیت مهدوی ذیل 9 مضمون سازمان‌دهنده صورت‌بندی شدند: بعد شناختی، ارزشی، سیاسی، تحول‌گرایی و اصلاح شرایط، اعتدال و صلح‌طلبی، ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی، رفتاری و اجتماعی، امید و انتظار سازنده و بعد اخلاقی و معنوی. با توجه به وسعت آثار ایشان و عمق مفهومی هر کدام از مولفه‌های استخراج‌شده، روش نوشته پیش‌‌رو چنین است که هر کدام از این مولفه‌ها به صورت مستقل از لحاظ کاربردی‌سازی مورد بررسی قرار گرفته و شیوه‌های مناسب عملیاتی برای تحقق آن‌‌ها در زندگی شهروندان فراهم تا از این‌طریق در زمینه‌سازی ظهور گامی اساسی برداشته شود.

مفهوم تاریخ، که در دوران مدرن عظمتی فراسوی مجموعه‌ای از رخدادها پیدا کرده بود، در سدۀ اخیر موضوع تأمل متفکران ایرانی بسیاری از جمله مرتضی مطهری نیز قرار گرفت. وی متأثر از نگرش‌های رومانتیک که در آن زمان رواج یافته بودند اعتقاد داشت که تاریخ دارای حرکت تکاملی است، اما از آنجا که متفکری مسلمان بود می‌کوشید تا این حرکت را مطابق آنچه خودش «جهان‌بینی اسلامی» می‌خواند تبیین کند. در این تبیین، مفهوم قرآنی خلیفةاللهی انسان و نیز دو مفهوم برنامه تشریعی و برنامه تکوینی خداوند برای انطباق آدمی با جریان تاریخ برجسته هستند. انسان، به عنوان خلیفۀ الهی در زمین، مسئول ساختن تاریخ است. ولی برای این که در این عملِ ساختن به بیراهه نرود و مسئولیت تاریخی خود را به درستی به انجام آورد دو برنامه تکوینی و تشریعی پیش پای او قرار داده شده است که هم راهنمای او هستند و هم مشتمل بر عناصر آزمایندۀ او در این مسیر. بررسی اقوال مرتضی مطهری دربارۀ مفاهیم مذکور نشان می‌دهد که وی در جای جای بحث‌های خود پای مفهوم شرور را به میان می‌آورد و می‌کوشد نسبت آنها را با طرح تکامل‌گرایانۀ خود روشن کند. ما در این مقاله از نسبت شرور و جریان حرکت تاریخ در نگاه مرتضی مطهری می‌پرسیم. بررسی اولیۀ ما نشان می‌دهد که مرتضی مطهری با پیوند فلسفۀ تاریخ با مبحث شرور نوعی «الهیّات عملی تاریخ‌نگرانه» را فراهم می‌آورد که در آن اراده الهی با اراده انسانی پیوند می‌یابند تا جریان تاریخ را رقم زنند و آن را به هدفش نزدیک‌تر سازند.

حضور اجتماعی زنان از مسائل مورد مناقشه میان اندیشمندان مسلمان است. به طور کلی شاهد دو رویکرد سنت‌گرا و تجددگرا در این حوزه هستیم، به گونه‌ای که برخی با تمسک به رویکرد سنتی به برتری مرد بر زن در خلقت تأکید داشته و همین را مبنای تفاوت‌های حقوقی دو جنس و محرومیت زنان از بسیاری از شئونات اجتماعی قرار داده‌اند. در نقطه مقابل گروه تجددگرا با الهام گرفتن از تفکر لیبرال غربی با اصرار بر اصول آزادی و برابری حضور حداکثری برای زنان را طلب می‌کنند. این مقاله گفتمان سومی بر مبنای تفکر شهید مطهری در خصوص حضور اجتماعی زنان مبنی بر دو اصل عدالت و حقوق فطری ارائه می‌دهد. رویکرد شهید مطهری را می‌توان در سه مؤلفه خلاصه کرد: (الف) زن و مرد در انسانیت مشترک هستند؛ (ب) در هر دو جنس استعدادها و قابلیت‌های فطری وجود دارد که سعادت انسان در گرو به فعلیت رساندن آنهاست؛ (ج) برای به فعلیت رساندن برخی از استعدادهای انسان احتیاج به وجود فضای فعال و رقابتی در عرصه اجتماعی است. لذا از منظر عدالت اجتماعی باید زمینه‌های حضور فعالانۀ بانوان با حفظ موازین اسلامی در عرصه‌های مختلف علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی فراهم شود. در این پژوهش، برای یافتن دیدگاه شهید مطهری در این باره از روش تحلیل متنی بهره گرفته شده است.

هدف: یکی از راههای زنده نگه داشتن روش‌شناسی در جامعه، بررسی آرا، اندیشه‌ها و روشهای اندیشمندان و استخراج الگوی اندیشه‌ورزی و روش‌شناسی آنهاست. آیت‌الله شهید علامه مرتضی مطهری، ژرف‌اندیش و متفکری است که بررسی اندیشه‌اش می‌تواند افقهای نوینی در امر پژوهش، روش‌شناسی و مسئله‌شناسی بگشاید. روش‌شناسی شهید مطهری آمیزه‌ای از مبانی اسلامی، تدبّر نوین در مشکلات جامعه اسلامی و ابتکارات فکری و توانایی‌های ذهنی بود. لذا هدف از انجام پژوهش حاضر، دستیابی به ویژگی‌های روش‌شناسی استاد مطهری در پژوهش مسئله‌محور بود. روش: روش مورد استفاده در این پژوهش از نوع کتابخانه‌ای بود. یافته‌ها: یافته‌های این این پژوهش در قالب الگویی شامل بسترسازهای فردی: هدفمندی، عشق به علم و تفکر، خودآگاهی، هجرت فکری و حقیقت‌جویی؛ بسترسازهای تاریخی- اجتماعی: کشف ریشه‌های تاریخی در تحقیق، بررسی عملکردهای فلسفی حکمای مسلمان، نقد فیلسوفان مسلمان، عمق‌نگری تاریخی و نقد عالمانۀ اندیشه‌ها؛ و پیشرانهای روشی: دستیابی به نیازها، روشمندی، قاعدة اهم فالاهم، تیزبینی، آینده‌نگری، عمق‌یابی، مسئله‌محوری فعالانه، نوآوری و پرهیز از مطلق‌گرایی ارائه شد. نتیجه‌گیری: شهید مطهری در مسئله‌شناسی و مسئله‌یابی از زمان علمی خویش جلوتر بود؛ ذهن و چشم مسئله‌یاب داشت؛ تحقیقاتش بر حسب نیاز بود؛ خالق یک نظام واحد فکری بود و در تحقیق مسئله‌محور، ضابطه و قاعده‌مندی را رعایت می‌کرد.