جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع سخنرانی ما «اخلاق در نظر غزّالی» است؛ و مقصود از «غزّالی» حجةالاسلام زین الدین محمد بن محمد غزّالی طوسی است متولد سنۀ 450 و متوفی 505 هجری قمری مدفون در «طوس خراسان» که اخیراً تأسیس بنا و احیاء آرامگاه او مورد توجه انجمن محترم آثار ملی قرار گرفته است و این اثر نیک و کاملاً بجا و به مورد ، مانند دیگر آثار و اقدامات برجستۀ انجمن آثار ملی به زودی زینت بخش ابنیه و عمارات تاریخی ایران خواهد شد، و بقعه ای که سالیان دراز متروک و مهجور بلکه گم شده و مفقود شده بود به همت اولیاء ِ آن انجمن – که همت اولیاء خدا مددکارشان باد – چشم و دل ملت ایران که مخصوصاً کسانی که امام غزّالی را به خوبی می شناسند روشن خواهد کرد ان شاء الله تعالی.

جایگاه عقل و اندیشه انسان در مبحث انتظار بشر از دین چیست؟ این نوشتار با بررسی تطبیقی و مقایسه دیدگاه شیخ طوسی و غزالی به روش توصیفی-تحلیلی درمقام یافتن پاسخ به این سؤال است. آن گاه طی تحقیق حاضر معلوم می‌گرددکه این دانشمندان برای عقل در فهم انسانی در ساحت شناخت خدا، نقش اساسی قایل‌اند اما درباره ماهیت و چیستی عقل و چرایی خطای آن سخن نگفته‌اند. هر چه دامنه وحی و آموزه‌های شریعت،گسترده‌تر می‌شود، از محدوده دخالت و تأثیر عقل کاسته می‌شود. از نظر این دو متفکر، اتکا صرف به عقل بدون مراجعه به آموزه های وحیانی کافی نیست؛ غزالی معرفت الهی را بواسطه شرع، واجب می‌داند و شیخ طوسی به وجوب عقلی معرفت با معاضدت انبیا معتقد است. از دیگر نتایج مقاله، این است که؛ فطری بودن حس خداجویی به معنی بدیهی بودن آن نیست. در نهایت، به چالش جدی عصر حاضر در تلقی عقل به‌عنوان شأنی از شئون نفس و اثبات وجود مستقل نفس اشاره می‌شود.

جمله فضایل و نیکویی‌هایی است که در اخلاق ظاهر می‌شود و زیبایی ظاهر همان عواملی است که حس ظاهر را برمی‌انگیزاند: «پس اکنون جمال در سیرت‌ها موجود است، و اگر سیرتى خوب، بى علم و بصیرت صورت کرده شود، آن دوستى واجب نکند، پس محبوب مصدر سیرت خوب است. و آن اخلاق ستوده است و فضایل شریفه است. و رجوع آن همه به کمال علم و قدرت است، و آن محبوب است به طبع، و به حس مدرَک نیست. تا کودکى که او را به طبع او گذاشته باشند اگر خواهیم که غایبى یا حاضرى یا مرده‏اى یا زنده‏اى را نزدیک او دوست گردانیم، نتوانیم مگر بدان که اطناب نماییم در وصف او به شجاعت و کرم و علم و دیگر خصلت‌هاى ستوده، پس هر گاه که آن را اعتقاد کند، نتواند که او را دوست ندارد.

در گزیده ای از این مجلد میخوانید: «اگر بخواهم مسئولیتهای شیعه بودن را فهرست کنم، با تکیه بر مکتب علی و اساسیترین مبانی اعتقادی و سرگذشت تاریخی تشیع باید بگویم؛ مسئولیتهای شیعه بودن عبارت است از: در برابر باطل، به رغم هر مصلحتی ولو به قیمت نابود شدن خویش نه گفتن؛ ارزش و معنی هر عملی و هر عقیده ای در مذهب، به داشتن رهبری درست و پاک در جامعه وابسته دانستن و...»

فکر در جهان اسلام از مسیر ساده دینی آن و همزمان با فربه شدن، به دو راهی عقل و نقل رسید. البته در هر کدام اینها، دیگری هم حضور داشت. کسانی که پایه را عقل قرار دادند نقل برایشان در حاشیه بود و به عکس، کسانی که نقل را پایه قرار دادند، عقل برای آنان در حاشیه بود.

متفکران دینی که در دوران معاصر به نسبت دین و سیاست می‌پردازند، ناگزیر از تبیین نسبت «حق» و «تکلیف» شهروندان هستند. محمد غزالی از جمله متفکرانی است که با تفسیری حق‌محور به سراغ دلالت‌های سیاسی آموزه‌های دینی می‌رود و در این میان، اصالت را به تفسیر اسلامی از حقوق بشر می‌دهد و نه تفاسیر غربی آن. با این حال، در دغدغه خود برای اصیل معرفی‌کردن آموزه دینی در این زمینه ناکام می‌ماند. او که بیش از آنکه دغدغه نسبت‌سنجی اصول حقوق بشر با آموزه‌های اسلامی را داشته باشد، دل‌آشوب نشان دادن انطباق آموزه‌های اسلامی با این اصول است و به ‌ظاهر اگرچه در تلاش خود برای نشان دادن «اصالت» خوانش اسلام‌گرایانه در مقابل خوانش غربی از حقوق بشر است، در عملْ اصول غربیِ حقوق بشر را «اصل» گرفته و اسلامِ منظورِ نظر خویش را در ذیل آن و چونان ابزار توجیه‌گری برای آن معرفی می‌نماید.