جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پژوهش با رویکرد گفتمان پژوهانه، نگاه محمدرضا حکیمی در تقابل با دیدگاه وین دایر به مبانی معنویت شناختی زندگی مورد ارزیابی واقع شده است. این مبانی عبارتند از نگرش معنوی، گروش معنوی و روش معنوی. بدین صورت که نقاط عطف و نظرات کلیدی حکیمی و دایر در مورد زیست معنوی با شیوه و قالب روش عملیاتی تحلیل گفتمان بشیر(پدام) مورد سنجش وگفتمان کاوی قرار گرفته و نتایج بر اساس نظریات ون دایک و ژنت تحلیل و ارزیابی شده است. در باب نگرش معنوی که عبارتند از خداباوری، راهنماشناسی، انسان شناسی، آخرت و مرگ اندیشی، گناه شناسی، آینده نگری و عدالت محوری ؛ حکیمی و دایر تفاوتهای مبنایی بسیاری داشته و می توان بیان کرد که نگرش معنوی وین دایر، نگرشی غیر دینی، غیر عقلانی، حداقلی و فردی است؛ در حالیکه جهان نگری معنوی محمدرضا حکیمی رویکردی عقلانی، دینی، اجتماعی و حداکثری است. در باب گروش معنوی که شامل محبت به خدا، به خلق و طبیعت میشود، شاید بیشترین تفاهم اندیشه را می توان برای هر دو در نظر گرفت. حکیمی و دایر به محبت بسیار به خالق و مخلوقات تاکید کرده و محبت را اساس معنویت معرفی نموده اند، لیکن در شیوه های محبت شاهد برخی تفاوتها هستیم. در باب روش معنوی هم در شیوه های سیر و سلوک و عبادت تا حد زیادی در روش و هدف اختلاف نظر دیده میشود. در معنویت دایر مدیتیشن و مراقبه جای عبادت های متداول ادیان الهی را گرفته است و از روشهای خاص خود جهت تعالی روح و سیر و سلوک استفاده می کند و هدف نهایی وی نیز رسیدن به مکاشفه، الهام و جذب در این دنیا می باشد. در حالیکه حکیمی به عبادات مرسوم در اسلام و تشیع پایبند بوده و هدف غایی معنویت را رسیدن به قرب و رضوان الهی در این دنیا و سعادت ابدی در جهان آخرت معرفی می کند. در باب فضایل اخلاقی نیز شاهد اشتراکات فراوان و دستورات اخلاقی بسیار بوده که شاید نقطه عطفی برای طرح ریزی یک معنویت مشترک جهانی باشد. در واقع دایر به یک معنویت فردی و خودساخته اعتقاد داشته در حالیکه حکیمی ابعاد فردی و اجتماعی معنویت را در هم تنیده و مذهب را اساس معنویت می داند. به علاوه می توان بیان کرد که حکیمی عناصر زیست معنوی را به صورت مبنایی و بر اساس اصول یقینی معارف اسلامی و تشیع بنیان و معرفی نموده است و دایر بیشتر بر جنبه عملی، کاربرد و کارکرد عناصر معنوی تکیه داشته است.

محمد رضا حکیمی از چهره‌های سرشناس جریان تفکیک است که با کتب خویش سعی در معرفی این جریان دارد. او با پیشنهاد «عقل خودبنیاد دینی»، به دنبال ارائه تعریفی ویژه از عقل و تخطئه عقل فلسفی می‌باشد. وی بر این باور است که فلسفه دچار کاستی‌های زیاد و وامدار مکاتب فکری بیگانه است، در حالیکه دستگاه معرفتی دین مستقل است. او معتقد است با تمسک به ظواهر دینی و عدم تأویل آن، می‌‌توان عقل را در سایه دین به طور صحیح بازشناخت و پرورش داد. حکیمی با تلاش برای ارائه تعریف ویژه از عقل، آن را به اقسامی چون « عام و خاص» و «سطوحی و دفائنی» تقسیم می‌کند. همچنین برای آن مراحلی مانند «بسنده و نابسنده» و « محدود و نامحدود» قائل است. وی برای فعالسازی عقل، راهکاری‌هایی مانند «تشرع تام در عقیده و عمل» و «اتصال به قلب» پیشنهاد می‌کند. او برای عقل کارکرد‌هایی مانند «تحدید عقل»، «تفکیک داده‌های مختلف المنشأ» و «فهم غیر تعبدی داده‌های دینی» بر می‌شمارد و نیز برای مستند ساختن مدعیات خویش در این نظریه، به آیات و روایات فراوانی ارجاع می‌دهد. در این نوشتار، به روش توصیفی-تحلیلی و جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای، نظریه «خودبنیاد دینی» از میان نوشته‌های حکیمی استخراج گشته و ارائه گشته است و نشان داده شده است که این نظریه در ساحت‌های روش‌شناختی و معرفت‌شناختی و نیز در ارائه تعریف و تبیین کارکردها و جایگاه عقل، دارای کاستی‌های متعددی مانند نقص‌های روشی، عدم کفایت و عدم صحت مبانی معرفت‌شناختی، ابهام در تعریف عقل، مخالفت با مقبولات تفکیکیان، عدم کفایت راهکار‌های فعالسازی عقل و نگاه حداقلی به کاکرد‌ها و جایگاه عقل، می‌باشد. همچنین نشان داده شده است که مستندات محمد رضا حکیمی برای اثبات مدعا‌های خویش، از میان منقولات دینی، از حیث دلالی از کفایت لازم برخوردارد نمی‌باشد. در پایان تحقیق نیز به پیامد‌های مثبت و منفی قابل تصور در صورت پایبندی به نظریه «عقل خودبنیاد دینی»، مانند ترویج مراجعه به میراث تشیع و ظاهرگرایی، اشاره شده است.

سالهای 1345 تا 1356 را دهه تمدن نگاری اسلامی نامیده ام. در این دوره، چندین کتاب و دهها مقاله در باره تمدن اسلامی نوشته شد. در این باره در کتاب گفتمان تمدن اسلامی شرحی آورده ام. آنچه ذیلا ملاحظه می کنید، گزارشی است از کتاب «دانش مسلمین» از محمدرضا حکیمی که تمدن اسلامی را از دریچه معرفی «دانش مسلمین» تعریف کرده است.

انسان‌شناسی به‌عنوان یکی از بحث‌برانگیزترین ساحات معرفتی و معنویّتی معاصر، مورد توجّه بسیاری از مکاتب معنوی است و انسان به‌دنبال این است که چگونه و از طریق کدام مکتب می‌تواند با شناخت دقیقی از توانایی‌های مادّی و معنوی خود، به غایت مطلوب خویش -که کمال دنیوی و سعادت اخروی است-، نیل یابد. برای پاسخ در این جستار، انسان‌شناسی قرآنی محمدرضا حکیمی در مقابل انسان‌شناسی معنوی دایر به‌عنوان دو مدّعی شناخت انسان معنوی در جهان معاصر مورد بررسی تطبیقی و تحلیل گفتمانی بر اساس روش عملیاتی تحلیل گفتمان پدام[1] قرار گرفته است. نتیجه جستار آن شد که در گفتمان ثقلینی حکیمی، وجوه فرامادّی وجود انسان به عقل، روح، قلب، فطرت، اراده، اختیار و وجدان تقسیم شده است. همچنین تمامی کنش‌های مادّی و معنوی انسان بر روح و قلب وی تأثیر میگذارد و در محضر خداوند با قلب خود شناخته و حاضر شده و راه کمال دنیوی و سعادت اخروی را می‌پوید. در گفتمان دایر نیز بُعد غیرمادّی وجود انسان، روح نام دارد که می‌تواند با کسب فضایل یا رذایل به ساحات نفسانی خاصی برسد. این ساحات از پست‌ترین به بالاترین عبارتند از: منیّت، ایگو، شاهد درونی و هشیاری برتر که در مرحله آخر، انسان قدرتی خداگونه با خلق و جذب‌ می‌یابد؛ ولی از جنبه اخروی حیات انسان مغفول مانده است.

محمدرضا حکیمی نگرش عده‌ای از فقها به علوم بشری را، که از بیرون وارد حوزه دینی شده‌اند، «مکتب تفکیک» خواند. پیروان این مکتب، درمورد علوم بشری، بیشتر دغدغه‌ای اعتقادی و معارفی داشته‌اند. آنان در مباحث فقهی و سیاسی اختلاف اجتهادی داشته‌اند، ولی در این نکته با هم موافق بوده‌اند که باید اصل دین را، که نص صریح کتاب و سنت است، از علوم بشری، که هر لحظه در حال تغییر و دگرگونی است، جدا کرد و از ورود این علوم به حوزه دین جلوگیری کرد تا بتوان حقیقت نظر قرآن و اهل بیت را در مباحث گوناگون درک کرد. پیداست که وارد شدن این علوم به حوزه دین باعث پدید آمدن تأویل‌های تازه از قرآن و سنت می‌شود و همین به دور شدن از مکتب وحی می‌انجامد. تفکیک یعنی منفک کردن فهم متون دینی از فلسفه اسلامی و عرفان اسلامی که خود از علوم بشری قلمداد می‌شوند. حکیمی تعقل را از فلسفه جدا می‌داند و معتقد است مخالفت با فلسفه لزوماً مخالفت با تعقل نیست، بلکه می‌توان در «سایه وحی» از «تعقل فطری و الستی» بهره برد و به تازه‌هایی از معارف دینی دست یافت. این نوشتار می‌کوشد مبانی فکری حکیمی در این حوزه را آشکار کند.

عقل از واقعیت‌های جهان هستی و هویت‌بخش انسان است که چه در علم و چه در آموزه‌های دینی بر آن تأکید شده است. عده‌ای به رغم پذیرش عقل، پای آن را در راه کشف معارف و اثبات حقایق، لنگ می‌بینند؛ و در مقابل، عده‌ای دیگر که اکثر متدینان نیز از آن جمله‌اند، جایگاه مهمی برای عقل در جهان هستی و در نظام معرفتی انسان قائلند. حال جای این سؤال است که تلقی این دو گروه از عقل چیست که یکی برای آن جایگاهی قائل نیست و دیگری برای آن، جایگاه واالایی در نظر می‌گیرد. این تحقیق در پی پاسخ به این مسأله است، اما از دو منظر: دیدگاه آیت‌الله جوادی به عنوان نماینده فلسفه اسلامی و دیدگاه استاد محمدرضا حکیمی به نمایندگی از مکتب تفکیک در مقابل آن. تحقیق به شیوه توصیفی‌ـ‌ تحلیلی انجام شده است. استاد حکیمی بنا به قرائت خاصی که از عقل دارند، عقل فطری را کاشف حقایق و جزئیات و نور مجرد و خارج از حقیقت انسان می‌دانند؛ اما برای عقل بشری به‌تنهایی سهمی در فهم معارف دینی قائل نیستند. در مقابل، آیت‌الله جوادی عقل را همگام با نقل (کتاب و سنت)، تأمین‌کننده معرفت دینی می‌دانند و آن را در کنار نقل، تأمین‌کننده بعد معرفت‌شناختی دین به شمار می‌آورند.

هیچ‌گاه رویکرد یا موضع‌گیری سیاسی، اجتماعی و حکومتی خاصی از زمان شکل‌گیری مکتب تفکیک از سوی بنیان‌گذاران آن بروز نیافته است و حکیمی خود را متکفل بیان ابعاد مختلف این مکتب می‌داند، در این راستا، هدف پژوهش حاضر این است که بخش سیاست و حکومت مکتب تفکیک را در آثار حکیمی مورد بررسی قرار دهد. بنابراین، سوال اصلی پژوهش این است که مبانی اندیشه سیاسی و حکومتی محمدرضا حکیمی و موضع وی در قبال انقلاب اسلامی چیست؟ روش پژوهش توصیفی - تحلیلی بوده و بر این فرض استوار است که تحولات فکری حکیمی را می‌توان در چارچوب رویکرد «عدالت محور» در باب حکومت اسلامی و تاثیر عمیق «عملکرد» بر «تئوری» در اندیشه وی، تفسیر کرد. نتایج نشان می‌دهد که تحول اندیشه سیاسی محمدرضا حکیمی در دو دوره قبل و بعد از شکل‌گیری و تثبیت جمهوری اسلامی ایران از حاکمیت ولیّ فقیه به هیئت نواب در عصر غیبت و دیگری حکومت اسلامی براساس ولایت فقیه به حکومت مسانخ است.

عدالت از مهمترین مسائل جوامع انسانی و علوم اجتماعی است که در انقلاب اسلامی نیز جایگاه ویژه­ای دارد. امروزه به واسطه واقعیت عینی جامعه و جهان، بررسی کم‌ و کیف عدالت‌پژوهی پس از انقلاب ضرورت مضاعف یافته است. محمدرضا حکیمی از معدود متفکران ایرانی است که به صورت متمرکز به پژوهش پیرامون عدالت اسلامی پرداخته است. هدف این مقاله، برداشتن گام اول ارائه نظریه عدالت حکیمی، یعنی استخراج مبانی و زمینه‌های آن بر اساس روش‌شناسی بنیادین حمید پارسانیا است. پژوهش در این چارچوب نظری، مستلزم استفاده از روش‌های کاربردی خاصی است. روش تحقیق کتابخانه‌ای جهت جمع‌آوری داده‌ها، و روش تحلیل محتوا جهت تحلیل داده‌ها، روش‌های مناسب این امرند. عدالت‌پژوهی حکیمی متأثر از روحیات شخصی، تجربه‌زیست فردی، مکاتب فکری، وضعیت اجتماعی و جریانات سیاسی زمانه خود بوده است. هر چند تعلق حکیمی به مکتب تفکیک در انتخاب موضوع، منبع، روش و دامنه نظریه‌پردازی او بی‌تأثیر نبوده؛ اما عدالت‌پژوهی وی بیشتر متأثر از مکاتب، متفکران و جریاناتی سیاسی‌اجتماعی مانند مارکسیسم اسلامی و غیراسلامی است که قائل به مرکزیت و اصالت اقتصاد در منظومه معرفتی دینی و شبکه مسائل جامعه بودند. مهمترین مبانی معرفتی نظریه عدالت حکیمی عبارتند از: «توحید منشأ عدالت»، «تفکیک منابع، معارف و روش‌های تحقیق»، «اجتهاد مجموعی واقع‌نگر»، «تساوی در آفرینش» و «مرکزیت اقتصاد در دین و جامعه».