جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فراز «لا اکراه فی الدین» توسط مفسران در ادوار مختلف به گونه های متفاوت تفسیر شده است. گروهی جواز آزادی عقیده را از آیه برداشت نموده و گروه دیگر آن را در تعارض با آیات قتال و ارتداد دانسته اند. تمایز و گوناگونی فهم و دریافت مفسران از آیات قرآن از سویی مربوط به پیش فرض های ذهنی مفسّر و از سویی دیگر با عوامل تاریخی و فضای فکری و فلسفی هر دوران ارتباط دارد، چنانکه در دوران معاصر به دلیل غلبه الگوواره فلسفی مدرن، آزادی انسان در پذیرش دین و عقیده به مثابه یکی از حقوق مسلم بشری فرض شده است. این جستار تلاش کرده در چارچوب نظریهانسجام و پیوستگی قرآن به بازخوانی تفسیر فراز قرآنی فوق بپردازد. بر پایه نظریه انسجام، تفسیر آیات باید با توجه به روح کلی قرآن و در ارتباط با همه عناصر و مفاهیم اصلی متن قرآن مجید صورت گیرد. این مطالعه نشان داده است که آموزه «لا اکراه فی الدین» حق آزادی عقیده و آزادی انتخاب دین برای افراد بشری را به رسمیت شناخته و احکام مربوط به قتال و جهاد در چارچوب نظریه انسجام قرآن نباید معارض و ناسخ این آموزه قرآنی تلقی گردد و به گفته برخی از مفسران مربوط به شرایط خاص تاریخی اجتماعی است.

مفسران قرآن کریم همواره دردر صدد کشف و آشکار نمودن مقصود خداوند در تفسیر آیات الهی بوده اند. این درحالی است که در نظریات هرمنوتیکی ( تفسیری) نوین ، خواننده و مفسّر متن بیش از مؤلف اهمیت دارد. در واقع هرمنوتیک فلسفی و نیز نظریه تفسیری ساختار گرایان و نیز ساختار شکنان تقریباً برای مؤلف متن ارزشی قایل نبوده، شرایط ذهنی و تاریخی مؤلف و نیز ساختار زبان و عوامل فرهنگی دیگری را در فهم و تفسیر متن مؤثر می دانند. مسأله اصلی پژوهش، تبیین نسبت و مقایسة دیدگاه های تفسیری برخی مفسران معاصر با نظریه های هرمنوتیکی نوین است و ایدة تقابل گستردة بین آنها را به چالش کشیده است. روش مطالعه کتابخانه ای است و جهت کشف موارد تمایز و تشابه رویکرد توصیفی و مقایسه ای را انتخاب کرده است. مقایسه دیدگاه های تفسیری سید محمود طالقانی (1289-1358ش) ، سید محمد حسین طباطبایی(1281-1360ش) ، سید محمدحسین فضل الله (1935-2010م) و عبدالله جوادی آملی(متولد1312 شمسی) به مثابه مهم ترین مفسران شیعی معاصر با نظریه های تفسیری هرمنوتیک کلاسیک ، هرمنوتیک فلسفی ، ساختار گرایان و ساختار شکنان ، نشان می دهد ؛ اعتقاد به اصالت و اعتبار مراد مؤلف و تعین معنا، نقطة تمایز دیدگاه مفسّران مسلمان با نظریات تفسیری: هرمنوتیک فلسفی ، ساختار گرایان و ساختار شکنان است ولی در اعتقاد به تأثیر شرایط وجودی مفسّر در تفسیر و نیز در بحث نسبی بودن فهم ها و عدم امکان بازیابی معنای اصیل متن تا حدودی اشتراک نظر دارند.

زبان قرآن در شمار مباحثی است که خاورشناسان ادعاهای ویژه‌ای دربارۀ آن بیان کرده‌اند. در واقع ایدۀ اقتباس قرآن از عهدین و دیگر کتاب‌های مقدس به گونه‌ای در بحث زبان هم مطرح شده و برخی دانشمندان غربی به غیر اصیل بودن زبان عربی قرآن اعتقاد دارند. آلفونس مینگانا قرآن را صرفاً اقتباسی از کتاب مقدس دانسته و ادعا می‌کند، زبان سریانی نقش مهمی در مبادی اسلام داشته و فرهنگ واژگانی و دستور زبان عربی قرآن از سریانی نشأت گرفته است. کریستف لوگزنبرگ نیز در کتابی با عنوان خوانش سیرو آرامی از قرآن که در آستانۀ سدۀ 21 میلادی منتشر شده، آرامی بودن زبان قرآن را مطرح کرده است. این جستار با تتبع در مطالعات زبان‌شناسان عرب و آثار کتیبه‌شناختی و باستان‌شناختی یافت شده به زبان عربی، نشان داده که زبان عربی پیش از ظهور اسلام در جزیره العرب وجود داشته و البته قرآن کریم موجبات اعتلا و تکامل این زبان را به وجود آورده است.

«جامعیت قرآن کریم» انگاره‌ای است که از برخی فرازها و عبارات قرآنی برداشت شده است. این انگاره در ادوار مختلف معانی متمایزی داشته است. جامعیت قرآن نزد برخی به معنای وجود همه اخبار گذشتگان و آیندگان در قرآن و یا توصیف همه موجودات هستی و یا احتوای قرآن بر همه علوم و فنون تعبیر شده است. بسیاری از مفسران نیز جامعیت قران را با نیازهای انسان برای رسیدن به هدایت مربوط دانسته‌اند. این پژوهش با تحلیل تطور انگارۀ جامعیت قرآن نشان داده که با طرح گفتمان این‌همانی دیانت و سیاست از سوی امام خمینی(ره) و غلبه این گفتمان در فضای فرهنگی ایران پس از انقلاب اسلامی؛ انگارۀ «جامعیت قرآن» نزد برخی مفسران به‌مثابه یکی از مؤلفه‌های این گفتمان و به معنای وجود احکام و قوانین و برنامه‌های جامع قرآنی جهت حکومت و مدیریت سیاسی جامعه تعریف شده است.

مطالعات تفسیری در ایران در بازة زمانی چهار دهة پس از تأسیس جمهوری اسلامی گسترش قابل ملاحظه‌ای داشته است. این جستار با تحلیل شرایط تاریخی و اجتماعی این دوران و گفتمان‌های موجود به جریان‌شناسی مطالعات تفسیری اهتمام داشته و در فضای فرهنگی ایران دو جریان تفسیری را شناسایی کرده که هر یک به نوبه خود طیف‌های مختلفی را در خود گنجانده‌اند. جریان تفسیری نخست، جریانی است مبتنی بر گفتمان این همانی دیانت و سیاست است که به مؤلفه‌های این گفتمان یعنی ضرورت دخالت روحانیت در سیاست، ولایت فقیه و جامعیت احکام قرآنی باور دارد و با توجه بدان‌ها به تفسیر قرآن اهتمام نموده است. جریان دوم، جریانی است که بدون لحاظ و سوگیری نسبت به گفتمان این همانی دیانت و سیاست و مؤلفه‌های آن به تفسیر قرآن مبادرت کرده است. چارچوب نظری این پژوهش نظریه هرمنوتیک دریافت) (reception theory است که به نقش مفّسر و شرایط تاریخی و سیاسی وی در تفسیر متن اهمیت می‌دهد. در جریان تفسیری همسو با گفتمان این همانی دیانت و سیاست، تفاسیری با رویکردهای فلسفی و عقل‌گرایانه، اجتماعی و نیز واعظانه تألیف شده‌اند. در جریان غیر همسو، طیف‌های مختلف مفسّران سنتّی، سنتی نوگرا، قرآن‌بسنده، علمی‌نگر، اخلاقی، تربیتی و هرمنوتیکی مدرن گرد آمده‌اند.

اِسناد به‌معنای نام بردن از راویان از سنت‌های ابداعی مسلمانان برای حفظ حدیث است. برخی از خاورشناسان تلاش کرده‌اند اصالت حدیث مسلمانان را مخدوش کرده و به‌ویژه نظام اِسناد را برساخته و خاستگاه آن را متأخر و در حدود اواسط سدۀ دوم معرفی کنند. در مقابل از سوی مسلمانان و نیز برخی دیگر از خاورشناسان مطالعاتی انجام شده که به‌گونه‌ای مستدل و موجه، اصالت حدیث و نظام اِسناد را تبیین می‌کند. مسلمانان معتقدند نظام اِسناد در زمان صحابه وجود داشته و اسانید همگی اصالت دارند. بررسی جوامع متقدم نشان می‌دهد این سنت برای انتقال حدیث احتمالاً خیلی زود آغاز شده ولی نام بردن از اِسناد رویه معمول نبوده بلکه به‌تدریج غلبه یافته است. این سنت احتمالاً از نیمۀ سدۀ اول آغاز شده و به‌تدریج تکامل یافته است. بوم‌های مختلف اسلام در به‌کارگیری اِسناد رویه‌های مختلفی داشته‌اند، ولی تا اواخر سدۀ دوم این سنت فراگیر شده است.

آیات مربوط به آسمانها در قرآن حتی صرفنظر از جنبه آماری و عددی آن بسیار متنوع، جالب و شگفت انگیز است و در بسیاری موارد نمایانگر جنبه اعجاز علمی قرآن کریم می باشد. شمارگان بالای آیاتی که واژه «سما» در آنها بکار رفته، خود گویی امری معنی دار است. در برخی آیات این مجموعه سما به معنی آسمان قابل مشاهده و محسوس تعریف شده است که در آنها ساختار فیزیکی و پدیده های طبیعی مربوط به آسمان تبیین گردیده است؛ و در دسته دیگری از آیات، به عنوان آسمانی که از دیده ما پنهان و در عوالم غیب است و تدبیر امور و مقدرات این عالم در آنجا شکل می گیرد مورد عنایت واقع شده است.

قرآن کریم، معجزه جاویدان پیامبر اسلام و منشور ابدی این رسالت پس از 15 قرن همچنان کانون توجه و پژوهش و بررسی اندیشمندان مسلمان و غیر مسلمان است. بخش بسیار چشمگیری از مطالعات خاورشناسان به شناختن قرآن کریم به منزله کتاب مقدس مسلمانان معطوف شده است. این مطالعات که از اواخر قرن نوزدهم میلادی بدین سو گستردگی محسوسی داشته، بنا به دلایل متعددی در دهه های اخیر رویکرد نوینی پیدا کرده است. تاریخ قرآن، به ویژه موضوع جمع و تدوین قرآن از مباحثی است که در پژوهش های غربی با رویکردهای مختلف بررسی شده است. اگرچه نولدکه دانشمند آلمانی در کتاب ارزشمند تاریخ قرآن خود با رویکردی سنتی تا حدود بسیار زیادی آرای مسلمانان در خصوص جمع و تدوین قرآن را پذیرفت، قرآن پژوهان متأخر با رویکردی شکاکانه اساسا درباب اعتبار تاریخی احادیث مربوط به جمع قرآن تردید کردند. با این همه، در دهه های اخیر پژوهش هایی بر اساس روش شناسی نوین در بررسی احادیث به انجام رسیده است که وثاقت و اعتبار اسناد این احادیث را تا حدودی اثبات می کند.

تفسیر علمی، گونه ای از تفسیر است که در تطبیق یافته های دانش بشری با آیات قرآنی کوشش می نماید.امام ابوحامد غزالی نخستین کسی است که اندیشه علمی نگری به قرآن را مطرح کرد . وی معتقد است،قرآن تمام علوم گذشتگان و آیندگان را دربردارد. پس از وی، فخر رازی این نظریه را به کار برد، و در تفسیرآیات قرآنی از آن استفاده کرد. در دوران معاصر نیز که پیشرفت علوم وفن آوری، افکار مادیگرایانه را رواج داده، دانشمندان اسلامی به اندیشه احیای دین و رفع شبهه «نزاع علم و دین» به این گرایش تفسیری روی آوردند. مخالفان این گرایش تفسیری بر این باورند که،حقایق قطعی و نهایی و لایتغیر قرآنی را نباید بانظریه های متغیر علمی مترادف دانست، و این کتاب شریف اجل از آن است که با یافته های عقل ناقص بشری به تفسیر درآید البته باید گفت: اگر در پرتو حقایق علمی، هدایت قرآنی حاصل آید و این گرایش به تکلف نگراید، منعی از آن نیست.