جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نگارنده در این کتاب به منظور تحلیلی از خصوصیات و نقش شیعیان عرب در سیاست، جامعه و مذهب در خاورمیانه‌ی معاصر، در چهار فصل آغازین به بررسی وضعیت عمومی و معضلات شیعیان دست می‌زند. پنج فصل بعدی کتاب، شامل مطالعات موردی درباره‌ی کشورهای عراق، لبنان، کویت، بحرین و عربستان سعودی بوده و بر مبنای این استنباط به نگارش درآمده که جامعه‌ی شیعی یک‌پارچه نیست و درون جامعه‌ی شیعی هریک از کشورهای یاد شده، نیز بین جوامع شیعی در کشورهای مختلف، تفاوت‌هایی وجود دارند. در دو فصل پایانی کتاب نیز روابط متقابل شیعیان و غرب و نتایج حاصل از آن، بررسی می‌شود. به تصریح نگارنده: "تشیع به هیچ‌وجه ذاتا با غرب، دشمنی ندارد. شیعیان به گونه‌های مختلف درباره‌ی غرب می‌اندیشند و این امر به عوامل ذیل بستگی دارد: 1- جهت‌گیری سیاسی فرد. 2- نگرش غربیان درباره‌ی شیعیان، 3- میزان حمایت غرب از حکومت‌هایی که شیعیان را سرکوب می‌کنند. افزون بر این، عواملی که دیگر اعراب و مسلمانان را تحت تاثیر قرار می‌دهند (از جمله مساله‌ی اعراب و اسرائیل و برداشت غرب از اسلام) بر شیعیان نیز اثر خواهند داشت. برای مثال در کویت، شیعه و سنی (حتی اسلام گرایان) بر این نکته اتفاق نظر دارند که حضور نظامی‌ آمریکا برای امنیت کویت در مقابل عراق، امری ضروری است".

در این مقاله، با توجه به برخورد تبعیض‏آمیز حکومت سنّی عربستان سعودی با اقلّیت شیعی، وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شیعیان و همچنین چالش‏های پیش‏روی آن‏ها و حکومت عربستان و راه برون‏رفت از این چالش‏ها با تأکید بر عرصه بین‏الملل مورد بررسی قرار گرفته است.

تفکیک گوهر و صدف دین از یکدیگر مسئله‌ای است که طیف وسیعی از کثرت‌گرایان برای پی‌ریزی دیدگاه کثرت‌گرایانۀ خود از آن سود جسته‌ و آن را به عرفای مسلمان مستند ساخته‌اند. سید حیدر آملی یکی از پیشگامان عرفان اسلامی است که اهتمام خاصی به تفکیک گوهر دین از صدف آن دارد، زیرا آرمان آشتی دادن شیعیان دوازده‌امامی با متصوفه راستین را در سر می‌پروراند و کلید این قفل را در رتبه‌بندی معارف الهی و تکالیف دینی شرعی می‌یابد. ازاین‌رو اغلب آثار وی حول محور تبیین گوهر دین نگاشته شده و تعابیر دیرآشنای «ظاهر و باطن دین» و «شریعت، طریقت و حقیقت»‌ کاربرد گسترده‌ای در آن‌ها دارد. درعین‌حال سید به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم کثرت‌گرایی درون‌دینی و برون‌دینی را نفی می‌کند. بررسی ابعاد گوهر و صدف دین از نگاه ایشان و چگونگی تفکیک آن‌ها از یکدیگر که موردتوجه این نوشتار است، به‌روشنی نشان می‌دهد که اعتقاد به این تفکیک، لزوماً به معنای اعتقاد به کثرت‌گرایی نخواهد بود.

بحث از «گوهر و صدف دین» یکی از موضوعات رایج در دین‌پژوهی نوین است که در بسیاری از مباحث مطرح در این حوزه، نقشی مبنایی و محوری دارد. این بحث در گذشته نیز ذیل عناوینی همچون «شریعت، طریقت و حقیقت»، «ظاهر و باطن»، «اصل و فرع»، و «پوست و مغز (قشر و لبّ)» مطرح بوده است.در میان عالمان و متفکران جهان اسلام، عارف شیعی،‌ سیدحیدر آملی یکی از شاخص‌ترین کسانی است که به این بحث پرداخته‌اند. وی از همه اصطلاحات یادشده، در این بحث بهره گرفته؛ اما تعبیر سه‌گانه نخست، در آثار او پرکاربردتر است. علت آن نیز این است که نگاه تثلیثی بر کل نظام فکری سید سایه انداخته است. وی همچنین ضمن تقسیم هرکدام از اصول و فروع دین به پنج قسم، تفسیر خاص هر کدام از اهل شریعت، طریقت و حقیقت را از این آموزه‌ها متمایز از دیگری می‌داند؛ با این تأکید که هیچ‌گاه افراد گروه‌های بالاتر، اعتقادات و اعمال مربوط به گروه‌های پایین‌تر را کنار نمی‌گذارند.فریتیوف شووان یکی از پیشگامان جریان موسوم به «سنت‌گرایی» است؛ جریانی فکری که همه آموزه‌های اساسی آن را می‌توان با نگاه مورد نظرِ این نوشتار بازخوانی کرد. مقصود این گروه از سنّت «حقایق همیشگی و همه‌جایی» است. در واقع،‌ سنت گوهری است که در زمان‌ها و مکان‌های گوناگون، صدف‌‌های مختلفی آن را احاطه کرده‌اند. به گفته شووان، اکتشاف حقایق یادشده، به دست گروه‌های زیر انجام می‌گیرد: عارفان ، روحانیون و حکیمان الهی. سنت‌گرایان همچنین بر وحدت متعالی ادیان تأکید می‌ورزند. بر اساس این آموزه، ادیان موجود در باطن و گوهر با یکدیگر وحدت دارند؛ اما در سطح ظاهر و از نظر صدف، هیچ دینی دارای اعتبار مطلق نیست. همچنین، از نظر شووان، همه ادیان دارای ظاهر و باطنی هستند؛ باطن چون از امر مطلق سرچشمه می‌گیرد، مقتضیات نامحدودی دارد؛ اما ظاهر امری نسبی است و بنابراین مقتضیات آن هم محدود است. شووان به بررسی عوامل صدف‌ساز نیز پرداخته و برای مثال، برخی از خصلت‌های اعراب را در شکل‌گیری صدف اسلام موثر می‌داند.لایه‌بندی دین، ارائه تعریفی مشابه از حقیقت و سنت، وجود اصطلاحاتی مشترک، و دسته‌بندی انسان‌ها متناظر با تقسیم دین به سه‌لایه، از شباهت‌های میان دو دیدگاه یادشده است. از میان تفاوت‌های دو مکتب نیز می‌توان موارد زیر را برشمرد: سیدحیدر برخلاف شووان، بحث گوهر و صدف دین را مقدمه‌ای برای کثرت‌گرایی دینی نساخته است. همچنین آنچه شووان و سنت‌گرایان از سنت مراد می‌کنند، و از گوهر بودن آن سخن می‌گویند، فراتر از ادیان رایج است. سخنان سید در بحث مربوط به گوهر و صدف دین، برخلاف بیانات شووان، بسیار تفصیلی و ناظر به همه اصول و فروع دین است. سرانجام سید بر پای‌بندی به شریعت (و نیازمندی دائمی به صدف) تأکید می‌ورزد؛ اما در آثار شووان چنین تأکیدی دیده نمی‌شود.