جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای رسیدن به حقیقت حقه هستی و جاودانگی، انسان باید فانی شود تا بقا یابد. انسان باید خویشتن خویش را نابود کرده تا بتواند به خویشتن حقیقی دست یابد که آن جز ذات باقی حق نیست. در این مرحله انسان اثری از خود نمی بیند، به هر چه می نگرد اوست. منیتی نیست تا اظهار وجود نماید. فنا اقسام مختلفی دارد ولی مهمترین مراتب فنا از میان این اقسام، سه نوع افعالی، صفاتی و ذاتی است؛ البته در تمامی مراتب فنا گونه ای بقا هست. انسان فانی به چنان معرفتی می رسد که هیچ حجابی برایش باقی نمی ماند و تمام حقایق را آن گونه که هست درمی یابد. و در نهایت به این معرفت می رسد که هیچ موجودی از خود استقلالی ندارد و همه فانی در ذات حق هستند.

یکی از برجسته‌ترین و اساسی‌ترین ویژگی‌های انسان کامل، جامعیت اوست و این بدین معنی است که کلیه مراتب وجودی عالم را واجد است و همه ویژگی‌ها و ابعاد نشئات سابق و لاحق در وجود او ظهور یافته است. حقیقت «وجود» که همان حق‌تعالی است، دارای ظهور و بطونی است. ظهور آن عالم هستی است و بطون آن «اسمای الهی» است. برزخ جامع و واسطه‌ میان این دو همان انسان کامل می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر، انسان کامل واجد تمام خصوصیات عوا‌لم و مظاهر ربوبی از غیب تا‌ شهادت است. انسان کامل به‌لحاظ دارا بودن کلیه مراتب عالم، عالم صغیر نیز نامیده شده و به‌خاطر جامعیت اسما و صفات‌الهی، خلیفه الله است و بدین‌‌ترتیب حق ولایت نیز دارد. ازسویی‌دیگر چون برزخ میان ظهور و بطون وجود است، مقام وساطت علمی، عینی و فیض‌رسانی به سرتاسر هستی با اوست و چون عالم دائر مدار وجود ولی‌الله است، مقام قطبیت زمان متعلق به اوست، ازاین‌رو حجت‌الله است و جهان هرگز از وجود او خالی نخواهد ماند.

واقعه «لن ترانی» یکی از رویدادهای کم بدیل تاریخ قدسی است که قرآن نیز در سوره مبارکه اعراف بدان اشاره کرده است. این جریان به نحوه ملاقات حضرت موسی (ع) با خداوند یکتا در طور سینا می پردازد. قرآن این داستان را تنها در دو آیه به کوتاهی مطرح کرده است، اما ذهن پرتلاش و جوال عرفای سوته دل نتوانسته به سادگی از کنار آن بگذرد. تفسیر باطنی، رمزی و اشاری تنها دستاویز عرفا برای درک فحوای «لن ترانی» بود که به تبع، دامنه سخن به واژه پردازی، تشریح و تبیین مفاهیم اساسی عرفان اسلامی نیز کشیده شده است. آنچه در این نوشتار به اختصار بدان پرداخته می شود، گونه رویکرد عرفانی و اندیشه تاویل گرا و اشاره محور در جریان تفاسیر عرفانی و باطنی به این واقعه سترگ است که تاکنون در اوراق تاریخ پرتپش آموزه های تفسیری عرفانی، آبشخور تعالیم و تفکرات بسیاری بوده است. میقات الهی، مکالمه خداوند یکتا و موسای نبی، لن ترانی، اندکاک جبل، صعق موسی و افاقه و توبه او در فحوای این ماجرای شگرف مستور است.

اين مقاله سعى دارد مفهوم كليدى فطرت را با توجه به مبانى هستى شناختى، انسان شناختى و دين شناختى عرفان ابن عربى تحليل و بررسى كند. از اين منظر، تمامى حقايقْ تجليات وجود واحدِ بسيط اند و از اين رو، وجود در همه مواطن حضور دارد، هرچند در همه آنها با تمامى صفات خود ظهور نداشته باشد. اما انسان، حقيقتى متفاوت از همه حقايق است. مبتنى بر انديشه دينى، انسان بر صورت خداوند خلق شده است؛ براين اساس، توان تجلى وجود را بتمامه دارد. و از آنجا كه وجود عين علم و آگاهى است، توان تجربه وجود با تمام صفات را نيز دارد. اين وجود و آگاهى در تمامى آدميان به قوه و اندماج حضور دارد و به اين حضور و آگاهى اجمالى، فطرت اطلاق مى شود. هدف خلقت آدمى آن است كه اين امر اجمالى را در خود هرچه بيشتر به فعليت تبديل كند. از ديدگاه مؤلف، اين امر صرفا از طريق «عبوديت» يعنى تسليم محض بودن به اراده خداوند محقق مى شود كه تعبيرى است از فناى از غير حق و بقاى به حق و اين حق دقيقا همان وجود است كه خود را در عبد متجلى كرده است.

این مقاله به ابعاد مختلف نظریه تجلیات، به‌عنوان نظریه‌ای مهم و محوری در جهان‌بینی عرفانی، نظر دارد. در این مقاله، ابتدا با اشاره به نظریه وحدت وجود، اقوال مختلف آن از جمله: وحدت شهود، وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، و بویژه وحدت شخصی وجود به‌عنوان خاستگاه نظریه تجلیات، بررسی شده است.مؤلف در ادامه درباره معانی و ابعاد مختلف نظریه تجلیات توضیح داده، نظریه «تجلیات وجودی» را توجیه‌گر نظام خلقت در جهان‌بینی عرفانی معرفی نموده و سپس به تبیین نظریه تجلیات وجودی از طریق اصطلاحات: «فیض اقدس» ، «فیض مقدس» و «اعیان ثابته» پرداخته است. در پایان نیز گزارش مبسوطی از تلاشهای عرفا برای توجیه این نظریه از طریق مسئله «تمثیل» و «تأویل» ارائه شده است.

موضوع وحدت و کثرت وجود در بین عرفا و فلاسفه از اهمیت ویژه ای برخوردار است. وحدت وجود با ظهور ابن عربی و ارائه اصول و مبانی عرفان به سبک نظری، جلوه تازه ای پیدا کرد و پس از او به یکی از مهم ترین ارکان هستی شناسی عرفانی تبدیل شد. ابن عربی صراحتاً در کتب مختلف خود علی الخصوص در دو اثر مهم خود، فتوحات مکیه و فصوص الحکم، مفصلاً به تبیین این نظریه همت گماشت. از میان عارفان و فیلسوفان متأخّر، امام خمینی از وحدت وجود تقریر خاصی به دست داده است. امام در مصباح الهدایه به تبیین مراحل ظهور حضرت حق، رابطه ظهورات با مقام غیب الغیوب و نسبت اسماء و صفات با ذات احدیت پرداخته است. از نظر امام، تمامی ظهورات حق، حجابی برای مقام غیب الغیوب است. در تفسیر سوره حمد نیز امام پس از توضیح اسماء الله و بیان فنای اسم در مسمّی تاکید می کند که انسان تنها از طریق مراتبی از اسمای الهی می تواند از ذات مقدس الهی به آگاهی ناقصی دست یابد.

چکیدهیکی از مهم‌ترین تجلیّات اسمای الهی در نظام عالم، «ولی» است. این تجلّی سبب شده نظام عالم پیوسته محتاج و نیازمند حضور ولی خدا باشد؛ چنان که امام جعفر صادق (ع) بقای عالم بدون امام را محال دانسته و فرموده‌اند: «لَو بَقیِیَتِ الأرضُ بِغَیرِ إِمَامٍ لَساَخَت» (کلینی، ج1، ص 179). موضوع ولایت در منظومه‌ی معرفتی متفکران مسلمان، به‌ویژه عارفان و فیلسوفان، مورد تأکید بود و هر یک به قدر سیر و سلوک خود و یا تفلسف و خردورزی اش، از اسرار این حقیقت ناب سخن گفته‌اند. اهمیت ولایت در اندیشه‌ی شیعی نسبت به سایرین، صد چندان است. این مسأله، از مبانی بی بدیل اعتقادات وتفکر عقلی- شهودی متألّهان شیعی شمرده شده است؛ چنان‌که باقرالعلوم(ع) چیزی را هم پایه او ندانسته و فرموده: «وَ لَم تُناَدَ بِشَیءٍ مَا نُودِیَ بِالوَلَایَه» (همان، ج 2، ص 18). این رساله، در مقام بررسی دیدگاه دو متفکر تاثیرگذار در جهان اسلام، یعنی محی الدین ابن عربی معروف به شیخ اکبر و امام خمینی (ره) است. روش تحقیق این رساله تطبیقی و روی آوردآن درون دینی است. نتایج به‌دست آمده از تحقیق نشان می‌دهد، از دیدگاه هر دو متفکر مسلمان، ولایت به عنوان عنصری گران‌سنگ در نظام معرفتی اسلام نقش آفرین بوده و ارزش والای هر پیامبری قبل از اِخبار از غیب و پیام آوری از آسمان، به ولایت اوست. در این میان، جایگاه ولایت نبی خاتم (ص) و وصّی به حق ایشان حضرت امیر(ع) به عنوان خاتم ولایت مطلقه و مرتبت والای ولایت امام عصر (عج) به عنوان خاتم ولایت مقیّده با تفاوت‌هایی مورد تأکید بوده و معارف قرآنی و دیگر معرفت های حاصل از آن تحت تأثیر این معرفت اصیل اسلامی است و فهم آن نه به عنوان یکی از مسایل معارف اسلامی، بلکه، روح گوهر معارف دینی اهمیت انکارناپذیری دارد.واژگان کلیدی: ولایت، ولایت مطلقه، ولایت مقیّده، حقیقت محمّدیه، حقیقت ولویه، ابن عربی، امام خمینی (ره).

مفوضه از گروه های غالی شیعی بودند که اگرچه اعتراف به مخلوق و حادث بودن پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) داشتند، اما معتقد بودند که خداوند آنان را در آغاز آفرینش آفرید؛ سپس کار خلق و رزق و تدبیر جهان را به آنان تفویض نمود. ازسوی دیگر حکمای شیعی پیرو ابن عربی با طرح نظریه «حقیقت محمدیه» چنین عنوان می کردند که خداوند برای جلوه گر ساختن خود و برای آنکه خود را در هستی متجلی سازد، ابتدا موجودی را آفرید و سپس از وجود او عالم را به وجود آورد. آنان از این موجود نخستین با تعبیر «حقیقت محمدیه» نام می بردند که معادل عقل اول در نظام فکری مشائیان بود.این دو نظریه اگرچه شباهت هایی در ابتدای امر دارند، اما تفاوت ماهوی آنها بسیار بیش از تشابه ظاهری آنهاست؛ در این تحقیق به این تفاوت ها و شباهت ها اشاره خواهیم کرد.

شناخت ذات و اسما و صفات حق تعالی و نيز پي بردن به حقيقت انسان، از مسائل مورد ابتلا و اهتمام افكار بشری است. نه تنها مؤمن و موحد، شور و شوق معرفت به مبدأ و پديدآورنده هستی دارد، كه غير او نيز در آرامش مطلق نخفته و بلكه همگان در تلاش برای شناخت خود، آفريننده خود و اطراف خود می باشند. در اين ميان،آنچه بيش از همه ذهن و زبان متفكران را به خود مشغول ساخته، مسئله تشابه انسان به خداست . در ميان متأخران، آرا و نظريات امام خمينی درباره مسئله شبيه انگاری نفس به خدا، درخور توجه و تأمل است. نوشتار حاضر بر آن است تا به بررسی مهمترين نتايج اين تشابه ، از منظر امام « شبيه انگاری نفس » ضمن تبيين وجوه و ابعاد بپردازد، تا علت اين اهتمام و عنايت خاص ايشان به علم النّفس و شباهت نفس آدمی به خدا، در نسبت با ديگر مسائل، بيشتر روشن شود.

اسم در عرفان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در عرفان نظری، هر موجودی از موجودات و هر عالمی از عوالم مظهر اسمی از اسماء الهی است. در عرفان عملی، هر حالتی از احوال موجودات و هر مرتبه و مقامی از مقامات انسانی تحت تاثیر یک و یا چند اسم است. در نتیجه ارتباط تمام موجودات با حق تعالی فقط از طریق اسماء امکان پذیر است. و این ارتباط اعم از ارتباط وجودی و شهودی است. اسماء، خلیفه حق در ظهور می باشند. گر چه اسماء و صفات، نسبتهای الهی هستند و به خودی خود وجود عینی ندارند، ولی موجودات عینی وابسته به آنها می باشند. اسم به معنای ذات حق به اعتبار صفتی از صفاتش است. اسماء الهی به افعالی، صفاتی و ذاتی همچنین به جمالی و جلالی تقسیم می شود. اسم اعظم الله جامع تمام اسماء الهی است و انسان کامل مظهر آن است. عبادات و منازل سیر و سلوک نیز تحت تاثیر اسماء واقع می شوند. مقاله حاضر به روش توصیفی_تحلیلی، به مقایسه دو دیدگاه ابن عربی و امام خمینی در زمینه اسماء و کارکردهای آن در حوزه های عرفان نظری و عملی می پردازد.