جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

استیون هاوکینگ، فیزیکدان انگلیسی معاصر، با انتشار کتاب طرح بزرگ و ارائه نظریه «اِم»، نزاع دیرین علم و دین را وارد مرحله جدیدی کرد. به رغم ادعای هاوکینگ، مبنی بر «مرگ فلسفه»، او در نظریه‌اش از برخی مبانی فلسفی بهره برده که این مقاله در صدد ارزیابی و نقد آنها است. مهم‌ترین مبانی فلسفی‌ای که نظریۀ اِم بر آنها استوار است عبارت‌اند از (1) علم‌گرایی، که بنیادی‌ترین مبنای نظریۀ اِم تلقی می‌شود، و در آن مراد از علم به طور خاص علم جدید یا علم تجربی است؛ (2) ابزارگرایی، که مطابق آن قوانین و نظریه‌ها صرفاً ابزارهایی برای پیش‌بینی پدیده‌ها هستند و اساساً واقعیت فیزیکی موضوعیت ندارد؛ (3) نفی اصل علیت، که با استفاده از «اصل عدم قطعیت» و «اصل تصادف» صورت گرفته است. در این مقاله، که با روش توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است، پس از تبیین مبانی فوق نشان داده می‌شود که بر هر یک از این مبانی نقدهای جدی وارد است. علم‌گرایی، بدون توجه به محدودیت‌های روش تجربی، سایر منابع معرفتی و از جمله عقل را نادیده می‌گیرد. ابزارگرایی نهایتاً منجر به پذیرش نظریات متناقض می‌گردد و واقع‌گرایی علمی را نفی می‌کند. انکار اصل علیت نیز، که ریشه در فهم نادرست این مفهوم فلسفی دارد، مستلزم نفی هر گونه ارتباط واقعی میان موجودات جهان است. این نقدهای مبنایی در کنار اشکالات دیگری که در مقاله به آنها پرداخته شده حاکی از ضعف و بی‌اعتباری نظریه اِم است.

مطابق مدل «بی‌مرز» هارتل-هاوکینگ، در ابتدای عالم، بُعد زمان هم رفتاری مانند ابعاد مکانی داشته است، که در نتیجۀ آن، تکینگی ابتدای عالم حذف می‌شود. استیون هاوکینگ معتقد است که این مدل چالش‌هایی جدی برای خداباوری به همراه دارد. زیرا طبق آن (1) عالم نقطۀ آغازین خلقت ندارد، (2) پیدایش عالم از هیچ به صورت طبیعی توضیح داده می‌شود، و (3) نیازی به تعیین شرایط اولیۀ عالم توسط خداوند نیست. بنابراین کیهان «بی‌مرز» نیازی به خالق ندارد. در این مقاله، ابتدا چهار اشکال مبنایی پیرامون اعتبار علمی مدل و تفسیر هاوکینگ مطرح شده است. نخست، این مدل مبتنی بر گرانش کوانتومی است، که فعلاً نظریۀ قابل اتکایی در این زمینه در دست نیست. دوم، این مدل با چالش‌های علمی نظری و رصدی مختلفی روبروست. سوم، واقعی پنداشتن زمان موهومی و کیهان اقلیدسی مبنای علمی ندارد. و چهارم، نیاز کیهان به خالق منحصر در لحظۀ آغازین نیست که از بین رفتن آن نشان‌دهندۀ عدم نیاز کیهان به خالق باشد. سپس نشان داده شده است که حتی اگر در این موارد کاملاً با او همراهی کنیم باز هم این مدل دلالتی بر مدعای هاوکینگ ندارد. زیرا اولاً عالم در این مدل همچنان آغازمند و حتی دارای لحظۀ مشخص آغازین است؛ ثانیاً این مدل اصولاً پیدایش عالم از «هیچ محض» را توصیف نمی‌کند؛ ثالثاً خود این مدل نوعی شرط اولیۀ ممکن و نه ضروری محسوب می‌شود و در درون خود پذیرای شرایط مختلف بسیاری برای محتوای عالم است. بنابراین به نظر می‌رسد که این مدل، بر خلاف ادعای هاوکینگ، هیچ گونه دلالت جدی الهیاتی ندارد.

نظریه «اِم» یک نظریه بنیادین در فیزیک جدید است. استیون هاوکینگ با ارائه چارچوبی جدید از این نظریه و با الهام از برخی نتایج مکانیک کوانتوم، معتقد است عالم مادی به عنوان یک کل، از «هیچ» و به صورت خود به خودی و توسط قوانین فیزیکی به وجود آمده است. آنچه در این مقاله در صدد آن‌ایم، بررسی و نقد دیدگاه‌های الهیاتی هاوکینگ است که عمدتاً در ارتباط با نظریه «ام» می‌باشد؛ دیدگاه‌هایی همچون «انکار خدا»، «نفی اختیار انسان»، «رد دعا، معجزه و به طور کلی هر آنچه جنبه متافیزیکی دارد، مثل وجود بُعد روحانی در انسان» و «انکار حیات پس از مرگ». بدین منظور پس از تقریر سخنان هاوکینگ، با تکیه بر مبانی فلسفه اسلامی به نقادی دیدگاه‌های الهیاتی این فیزیک‌دان مبادرت خواهیم ورزید. برخی نقدهای وارده به دیدگاه‌های هاوکینگ عبارت‌اند از: تلقی نادرست از مفهوم و جایگاه خدا و همچنین مفهوم زمان؛ تصویر اشتباه وی مبنی بر ماشین‌بودن بشر؛ عدم توجه به لوازم اخلاقی و اجتماعی این دیدگاه. روش ما در این مقاله توصیفی- تحلیلی خواهد بود.

نظریه‌های طرح‌شده درباره آغاز و فرجام جهان در کیهان‌شناسی نوین از مهم‌ترین نقاط تلاقی علم و دین است. برخی مدل‌ها و نظریه‌های رایج در کیهان‌شناسی کوانتومی به مثابه تبیینی طبیعت‌گرایانه و خداگریزانه از جهان، به ابزاری برای مخالفت با عقاید دینی در باب آفرینش‌ تبدیل شده است. از این گونه است مدلی که استیون هاوکینگ با همکاری جیمز هارتل ارائه کرده است. در این مدل هاوکینگ با نظریاتی که جهان را باز، ازلی و دارای امتداد بی‌نهایت در گذشته قلمداد کرده‌اند، مخالفت ورزیده، به محدودیت و تناهی جهان اعتراف می‌کند. او در عین حال بر آن است جهان حادث و آغازمند نیز نبوده، غیر ازلیِ غیرحادث است و درنتیجه همچنان بوده و هست و خواهد بود. بدین روی جهان نه آغازی دارد تا آغازگری چون خدا لازم آید و نه پایانی دارد و نه معاد و قیامتی. مقاله پیش رو بر آن است دیدگاه یادشده را با توجه به زمان موهومی که نقش زیرساختی مهمی در کیهان‌شناسی هاوکینگ دارد، به روش توصیفی معرفی کند. سپس آن را به روش عقلی-تحلیلی ارزیابی کرده، دلالت‌های الهیاتی‌اش را بازشناسد. ماحصل تحقیق این است که مدل یادشده افزون بر اینکه به لحاظ علمی و منطقی نیازمند بررسی بیشتر است، بر فرض صحت، دلالتی بر طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی هاوکینگ ندارد.

مسئله آغاز زمانی کیهان، یکی از مسائل چالش‌برانگیزی است که افزون بر فلسفه و الهیات، مورد توجه فیزیک‌دانان معاصر قرار گرفته است؛ به گونه‌ای که برخی از آنان، واکنش‌های متافیزیکی ـ الهیاتی و حتی سوگیری‌های الحادی را نیز در انتخاب دیدگاه‌های خود ابراز داشته‌اند. بررسی آثار استفان هاوکینگ نشان می‌دهد که او بدون بهره‌گیری از روش متافیزیکی و فلسفی، تنها با مبنا قرار دادن قواعد فیزیکی که بر روش حس و تجربه استوار است، برخی نتایج متافیزیکی مانند بی‌آغازی زمانی آفرینش کیهان را نتیجه گرفته و از این رهگذر، وجود خدا را انکار نموده است. در جستار حاضر که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فلسفی نگاشته شده است، یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که دیدگاه بی‌آغازی زمانی کیهان در نظر هاوکینگ با دیدگاه برخی از فلاسفه مانند ملاصدرا هماهنگ است؛ ولی ملاصدرا بر خلاف هاوکینگ، از بی‌آغازی زمانی کیهان، خداناباوری و قرائت آتئیستی را نتیجه نمی‌گیرد. برخی برداشت‌های هستی‌شناختیِ هاوکینگ، سبب مغالطه در استنتاج و منجر به تناقضات درونی در مباحث فلسفی شده است که در این جستار، با اصول و مبانی حکمت متعالیه مورد بررسی قرار گرفته و ارزیابی شده است. در پایان، این نتیجه به دست آمده است که ملاصدرا در حکمت متعالیه، ملاک نیازمندی کیهان به علت را «امکان» دانسته و میان «بی‌آغازی زمانی کیهان» و «وجود خدا» جمع نموده است.

مقاله حاضر با هدف تبیین موضوع پیدایش جهان از دیدگاه دو اندیشمند برجستۀ معاصر دین و علم، علامه سید محمد‏‏حسین طباطبایی و استیون هاوکینگ، به روش توصیفی‌ـ تحلیلی و تطبیقی نگارش یافته است. علامه طباطبایی با دو رویکرد تفسیر وحیانی و شناختِ عقلی عوالم سه‏گانۀ وجود (عقل، مثال، ماده) را معلول خداوند و عالم مادی را حادث علّی و زمانی دانسته است. همچنین به آغاز زمانی داشتنِ جهانِ طبیعت اشاره دارد. هاوکینگ با رویکرد صرفاً علمی و تجربی در دو دوران فکری خود (هاوکینگِ متقدم و متأخر) به این موضوع پرداخته است. هاوکینگِ متقدم با توجه به رویکرد کلاسیکی نسبیت عام و رویداد انفجار بزرگ از پیدایش فضا و زمانِ جهانِ کنونی و امکانِ وجود خالق سخن گفته است. اما هاوکینگِ متأخر با توجه به قانون گرانش و مکانیک کوانتومی پیدایش جهان را از «هیچ»، یعنی روندِ خلقِ بدون مقدمه و ناظمِ هوشمند، کافی دانسته و برای اثبات آن در پی نظریه‏ای موسوم به M (نظریۀ همه چیز) است. در این دیدگاه، جهان خودبسنده و بی‏نیاز از خالق است و آغاز و پایانی برای آن متصور نیست. از برآیند این دو دیدگاه می‏توان گفت یافته‏های علمی بر بنیان تجربه و در نتیجه در معرض آزمون، حدس، احتمال، و خطا قرار دارند و نمی‏توانند دربارۀ آفرینش جهان دیدگاهی یقینی داشته باشند. افزون بر این دانشمندان فیزیک و کیهان‌شناسی به دیدگاه هاوکینگ در این مورد نقدهای جدّی وارد کرده‌اند. در حالی‏ که گزاره‏های دینی دربارۀ آفرینش جهان برخاسته از وحی و مصون از هر گونه خطا و اشتباه است و از عقل منطقی نیز بهره می‏گیرد. از این رو به واقعیت نزدیک‏تر است که در مقاله بیان خواهد شد.

مسئلۀ آفرینش و خلقت عالم هستی یکی از چالش‌‌های فلاسفه، متکلمان و دانشمندان فیزیک در همۀ اعصار بوده است. هدف این پژوهش که به شیوۀ توصیفی – تحلیلی تنظیم شده، بررسی دیدگاه هاوکینگ دربارۀ پیدایش جهان هستی با دیدگاه ملاصدرا بر اساس آموزه‌های حکمت متعالیه است. در این مقاله ضمن بررسی این دو دیدگاه دربارۀ خلقت عالم هستی، به مقایس مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی ملاصدرا و نظریۀ هاوکینگ در چگونگی آفرینش نیز پرداخته شده است تا در سایۀ آن، وجوه اشتراک و اختلاف آراء و تفوق یکی بر دیگری معلوم شود. در این مقاله روشن می‌گردد که مفاهیم «هیچ» و «خلأ» در نظریۀ هاوکینگ دربارۀ خلقت جهان، با مفهوم خلأ در حکمت متعالیه بسیار متفاوت است و به‌معنای نیستی محض نیست. همچنین، ملاصدرا با التفات به آموزه‌‌های دینی و براساس مبانی عقلی خویش، همچون اصالت وجود‌‌‌ و حرکت جوهری، ضمن پذیرش خلق‌ از عدم، به اثبات عقلانی حدوث زمانی عالم (به‌معنای خاص) می‌پردازد. به‌اعتقاد ایشان، فیض الهی چنان مستمر و غیرمنفک از خداوند است که تصور آغازی برای خلقت در زمان حقیقی یا زمان موهوم رفع می‌‌شود.

از جمله مباحث مطرح شده در باب کیهان ‎شناسی مه‎بانگ، نسبت آن با بنیادی ‎ترین باور دینی یعنی آفرینش الهی است. علیرغم آنکه شمار زیادی از اندیشمندان، مه‎بانگ را موافق نگاه دینی به جهان می ‎دانند؛ برخی نیز آن را مغایر با خداباوری و هماهنگ با تبیین طبیعت‌گرایانه و بی علت جهان قلمداد می ‎کنند. در بیانات این دسته از باحثان، دو تبیین که هر دو مبتنی بر کیهان شناسی کوانتومی هستند از اهمیت بیشتری برخوردارند، یکی تبیین هاوکینگ بر اساس گرانش و دیگری بیان ویلنکین بر اساس تونل‎زنی کوانتومی. مقاله پیش رو بر آن است تا دو تبیین یاد شده را به روش کتابخانه ‎ای-توصیفی معرفی و سپس به روش عقلی- تحلیلی مورد سنجش قرار داده و نتایج الهیاتی‎ آنها را آشکار سازد. نتیجه تحقیق این است که دو تقریر یاد شده فارغ از کفایت یا عدم کفایت علمی، هیچگونه حمایت و پشتیبانی از بی ‎علت ‎انگاری جهان در بر ندارند و کیهان ‎شناسی مه‎بانگ اگرچه مستقیما اثبات گر وجود خدا نیست ولی فی‎الجمله می ‎تواند صغرایی برای برهان حدوث فراهم آورد