جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار می‌کوشد با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به مؤلفه‌های «گفتمان انتظار»، نقش این آموزه را در مهندسی «فرهنگ مقاومت» به تصویر بکشد و این فرضیه را محک بزند که گفتمان انتظار، در نهادینه‌‌سازی فرهنگ مقاومت در جامعه نقش‌بنیادینی ایفا می‌کند. این گفتمان ظرفیت‌ها و قابلیت‌های متعددی در احیا و تجدید حیات فرهنگ مقاومت در میان مسلمانان دارد. این نوشتار ضمن رد رویکرد «سکولار» به فرهنگ، درصدد اثبات نقش آموزه‌های دینی در فرهنگ است. نکته ظریف و قابل توجه در این رویکرد آن است که دین، مبانی، اصول و جهات کلّی فرهنگ را متذکر شده است. تبیین پیوندهای دوسویه انتظار و فرهنگ مقاومت، آغازگاهی است که این پژوهه برای ارائه تصویری روشن از بحث برمی‌گزیند. پی‌جویی در نصوص دینی و متون معتبر، چنین می‌رساند که گفتمان انتظار، بر نظام بینشی، گرایشی و منشی فرهنگ مقاومت تأثیرگذار است. امیدواریم در پژوهش‌های دیگر ابعاد دیگر این مسئله، به شکلی روشمند و از چشم‌اندازهای گوناگون مورد مداقه قرار گیرد. واژگان کلیدی: موعود، مهدویت، گفتمان انتظار، مهندسی فرهنگ، مقاومت.

بررسی فضای دوره غیبت صغرا، ما را به این نتیجه رهنمون می‌سازد که امامیه در آن دوره در عرصه‌های گوناگون اجتماعی جنب و جوش فراوانی داشته است. به نظر می‌رسد با وجود نظریه‌های گوناگون در چرایی چنین مواجهه‌ای، «تقیه» به عنوان نظریه مختار، بر روش عملگرایانه آن دوره امامیه بیش‌ترین دلالت را داشته است؛ به طوری که شبکه وکالت به عنوان نهادی از پیش طراحی شده، سازوکار خویش را بر پایه پنهان کاری شدید استوار ساخت و لذا نه تنها مکان حضور امام برای امامیه فاش نشد، بلکه نام امام نیز آشکار نگردید. همچنین منابع حدیثی امامیه و گمانه‌های کلامی ایشان تا اندازه قابل توجهی از شرایط پدید آمده متأثر بوده است. این جستار بعد از بررسی نظریه‌های موجود در این زمینه، سعی داشته است دیدگاه مختار را در لابه لای متون تاریخی ـ حدیثی معرفی کند.

در مطالعه‌ شرح حال وکلای اربعه در عصر غیبت صغرا، یکی از نکاتی که ذهن پرسش‌گر را به خود معطوف می‌سازد، اندک بودن شرح حال سمری، چهارمین وکیل خاص امام زمان در مقایسه با سه وکیل پیش از اوست. با توجه به جایگاه وکلای چهارگانه در روزگار غیبت صغرا، این سوال به ذهن می‌رسد که چرا مسئله ‌چنین است؟ و مهم‌تر این‌که آیا این میزان اندک بودن اطلاعات، خدشه‌ای را متوجه جایگاه وکالتی ایشان نمی‌سازد؟ با مراجعه به اسناد مکتوب کتابخانه‌ای و ارائه‌ توصیفی جامع از داده‌های موجود در مورد این شخصیت؛ چرایی کمبود اطلاعات، تحلیل تاریخی گردیده است. در این جستار مشخص گردید، میزان اندک داده‌ها تنها متوجه اطلاعات منصبی ایشان است و در بعد داده‌های زیستی، نسبت به سه وکیل قبلی کاستی‌ای مشاهده نمی‌گردد. همچنین کمبود داده‌های منصبی در بازه‌ زمانی این مسئولیت و حوادث مربوط به آن، قابل تحلیل و درک است. نکته آخر آن‌که آرامش زمان سمری و قبول مسئله‌ سترگ غیبت تامه، بدون چالش اجتماعی در میان امامیان، گویای جایگاه والای وکالتی این شخصیت است.

«علی محمّد شیرازی» از جمله مدعیان بابیت و مهدویت است که از نسخ شریعت اسلام، آوردن کتاب جدید و الوهیت خود سخن می‌گوید و چنین می‌نماید که آیینش بدیع و تازه است؛ لیکن بر اساس شواهد موجود، در بسیاری از ادعاهایش از جریان‌های «حروفیه» و «نقطویه» الگو گرفته است. این نوشتار با بررسی ادعاهای مهدویت، نسخ اسلام، کتاب‌آوری و الوهیت سران بابیت؛ به پیشینه‌شناسی این دعاوی پرداخته و برای مخاطب روشن می‌سازد که این گونه ادعاها در آثار سران جریان‌های حروفیه و نقطویه سابقه دارد و در حقیقت ادعای به‌ظاهر تازه سران بابیت، بازگوی سخنان کهنه این دو جریان است که این دو جریان، قرن‌ها پیش از بابیان می‌زیستند.

مهدی‌پژوهان معاصر غربی، تحقیقاتی متمایزتر و خاص‌تر از پیشینیان خود در موضوع منجی‌گرایی اسلامی (مهدویت) ارائه کرده‌اند و این، به دلیل ارتباطات علمی گسترده¬تر، وجود منابع اصیل¬تر و تمرکز بیش‌تر ایشان بر موضوع بوده است. «تیموتی فرنیش» یکی از این مستشرقان است که با توجه به تخصص در تاریخ، فرقه‌ها و عقاید اسلامی؛ به این موضوع پرداخته و در این زمینه کتاب و مقالات بسیاری نگاشته است؛ به طوری که دیدگاه‌های وی در محافل علمی و رسانه‌ای غرب مورد استناد قرار می‌گیرد. بررسی دیدگاه‌های فرنیش در زمینه مهدویت، علاوه بر شناخت پیش‌فرض‌ها، مستندات و نتیجه‌گیری‌های او، زمینه نقد دیدگاه‌های وی و همفکرانش را فراهم می‌کند و به تبیین رویکرد محافل علمی غرب در دوره معاصر یاری می‌رساند. این نوشتار ابتدا مباحث مطرح شده از سوی فرنیش، به‌ویژه در زمینه مهدویت را دسته‌بندی و عنوان کرده و در این جهت، به ریشه‌یابی و ردیابی مبنای فکری وی پرداخته است. در ادامه، اشکالات روشی و محتوایی سخنان وی که به نتیجه¬گیری¬های نادرست منجر گردیده؛ طرح شده است. ذکر مؤلفه‌های مثبت و منفی تحقیقات فرنیش و نیز راستی¬آزمایی و نقد آرای وی از دیگر مباحث طرح شده در این مقاله است. روش تحقیقی این نوشتار، کتابخانه‌ای ـ نرم‌افزاری بوده و با نگاه توصیفی- تحلیلی نگاشته شده است. واژگان کلیدی: مهدویت، تیموتی فرنیش، شرق‌شناسان غربی، منجی‌گرایی اسلامی.

در زمینه وجود ادیان در عصر ظهور و حکومت جهانی امام مهدی سه نظریه مطرح است: ۱٫‌نظریه اثباتی؛ ۲٫ نظریه سلبی؛ ۳٫ نظریه تلفیقی. در نظریه اثباتی وجود اهل کتاب در این دوران و در نظریه سلبی نفی اهل کتاب ثابت می‌شود و در نظریه تلفیقی وجود اهل کتاب در عصر ظهور و نفی آن‌ها در حکومت جهانی مطرح می‌شود. در این نوشتار، در میان سه دیدگاه مذکور، تنها به دیدگاه اثباتی توجه شده و ثمره آن که تنوع ادیان و وجود دین مسیحیت و یهودیت در عصر ظهور و حکومت جهانی است؛ مستدل می‌شود. صاحبان این نظریه برای اثبات مدعای خویش به دلایل مختلف عقلی و نقلی تمسک جسته‌اند؛ مثلا تمسک به آیات قرآنی که با رویکردی عام و خاص به توجیه مسئله پرداخته است. محتوای آیات عام آزادی و اختیار انسان و نفی کننده جبر و قسر آن در امور اعتقادی است و آیات خاص صریحا به وجود ادیان مسیحیت و یهودیت و پیروان آن‌ها تا روز قیامت تأکید می‌کنند. نیز از جمله دلایل ارائه شده در این خصوص، دلایل عقلی، نظیر اصل «آزادگی انسان» و اصل «تکلیف محوری» در دنیا است که این دو اصل تا ابد بشر را همراهی می‌کنند. دلیل دیگر ایده همسانی سیره رسول گرامی اسلام و سیره امام مهدی است که اقتضای این همسانی، تسالم رفتاری امام مهدی با اهل کتاب بوده و این تسالم رفتاری پذیرش مسیحیان و یهودیان را در حکومت جهانی امام مهدی به عنوان اقلیت‌های دینی اقتضا می‌کند.

نوشتار حاضر بر آن است که نشان دهد سنت انتظار موعود منجی در کیش زردشت وجود داشته و در متون این دین به آمدن سه منجی موعود خبر داده شده است. همچنین می‌توان این سه موعود را به ترتیب، با حضرت عیسی حضرت محمد و منجی موعود آخرالزمان در تمام ادیان الاهی مطابق دانست. در مورد دو موعود نخست، در تواریخ مسلمین از خود زردشت نقل و تصریح وجود دارد؛ اما در مورد منجی سوم، لفظ «استدریکا» به معنای «مرد عالِم» آمده است که عالمان مسلمان در کتاب‌های تحقیقی که در مورد سوشیانت‌ها در آیین زردشت نوشته شده است، به تعیین مصداق آن‌ها در تاریخ این دین نپرداخته‌اند. که این، می‌تواند یا ناشی از کم توجهی تاریخ نگاران مسلمان در این زمینه باشد؛ یا این‌که مفهوم موعود آینده را نوعی اسطوره بدون مصداق تلقی کرده‌اند. بر اساس نوشتار حاضر اندیشه موعود منجی در زمان زردشت اندیشه‌ای شناخته شده بوده است و زردشت با توجه به شناخت مردم از مفهوم منجی، آمدن سه تن از آن‌ها را تایید کرده که طبق برخی متون تاریخی پس از اسلام، نخستین سوشیانت بر حضرت عیسی منطبق است؛ دومین سوشیانت بر پیامبر اسلام و سومین سوشیانت، بر امام عصر انطباق دارد. به این ترتیب، نتیجه چنین است که در آیین زردشت همانند سایر ادیان الاهی، فقط آمدن یک منجی موعود مورد نظر است. واژگان کلیدی: سوشیانت، هوشیدر، هوشیدرماه، منجی موعود.

شیخ صدوق علاوه بر تبحر در فقه و حدیث و کلام، در عرصه تفسیر شخصیتی کم¬نظیر است. این مقاله درصدد است با بررسی مطلَع کتاب شریف «کمال الدین» و تفکیک مباحث و نکاتی که ایشان، از آیه سی‌ام سوره بقره استخراج کرده است، جایگاه شیخ صدوق را در عرصه تفسیر نشان‌دهد. این نوشتار، با تقسیم بندی مباحث، در شش موضوع کلی و بیان نکته‌ها، سامان یافته، که علاوه بر نشان‌دادن مذاق صدوق، با استناد به آیات قرآن، نکاتی مهم و اساسی در عرصه «امامت» و «مهدویت»، مطرح می‌سازد.