جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لیوتار بحرانِ مشروعیتِ روایت‌هایِ کلان را از خصائص «وضعیت پست‌مدرن» می‌داند. «فراروایت»‌ها نظام‌هایی از اندیشه‌اند که خود را به مثابه معیار نهایی حقیقت، مشروعیت، توجیه، تبیین و داوری عرضه می‌کنند. «روایت‌ نظرورزانه» و «روایت رهایی» از جملة این فراروایت‌ها است، که هر دوی آنها مبتنی بر «نظریة بازنمودی معرفت» بوده و دانش و عقلانیت دورة مدرن بر اساس چنین رهیافتی پا گرفته است. کوشش این بوده که در این جستار نشان دهیم چگونه لیوتار با «نقد نظریة بازنمودی معرفت» زمینه را برای نقد هر گونه «فراروایت» و نیز «علم و عقلانیت» مدرن فراهم می‌کند و با تأکید بر نسبت میان علم و قدرت از سویی و تکثر بازی‌های زبانی از سوی دیگر از وجه پارالوژیک (مغالطی) مشروعیت و توجیه در ساحت «دانش و عقل» پرده برمی‌دارد. همچنین در این مقاله بیان شده که چگونه نقد لیوتار مبنی بر بی‌اعتقادی به فراروایت‌ها به نحوی دامن ادعای او را (به مثابه یک فراروایت جدیدی که از دل وضعیت پست‌مدرن برآمده) در برمی‌گیرد. افزون بر این، لیوتار هم از تنوع بازی‌های زبانی سخن گفته و هم کلان‌روایت‌هایی را که به نحو ناموجهی در پی اثبات برتری خود هستند کنار گذاشته است، بی‌آنکه تفکیک و تمایزی میان آنها ایجاد کرده باشد، این مواضعِ انتقادیِ تجویزیِ او در کنار تنوع ادعایی او در قلمرو بازی‌های زبانی از جمله نقدهای دیگری است که در این جستار بر اندیشة لیوتار در نقد علم و عقلانیت در وضعیت پسامدرن مطرح شده است.

این اثر با مفروض قرار دادن وجود صداهای متکثر در متون مارکس در پی آن بوده است تا نشان دهد چه ردّپاهایی از پساساختارگرایی و پسامدرنیسم را در متون مارکس می‌توان یافت و همچنین اندیشه‌ی مارکس در متون گریزپای آلتوسر و برخی از برجسته‌ترین پساساختارگرایان، یعنی لیوتار، دریدا، فوکو و دلوز به صورت سلبی یا ایجابی، واجد چه تصویر و جایگاهی است. مولف بر آن است تا آشکار سازد در بطن مواجهات پرخطر و پرتنش پساساختارگرایان با مارکس چه امکان‌های متکثر و خلاقانه‌ای می‌تواند وجود داشته باشد، مواجهاتی همزمان ویران‌گر و سازنده که امکانات درونی آثار مارکس را در کانون توجه خود قرار می‌دهد و تقلیل تمام عیار اندیشه‌ها به جبهه‌های مارکسیست یا ضدمارکسیست را به سخره می‌گیرد.

این اثر با مفروض قرار دادن وجود صداهای متکثر در متون مارکس در پی آن بوده است تا نشان دهد چه ردّپاهایی از پساساختارگرایی و پسامدرنیسم را در متون مارکس می‌توان یافت و همچنین اندیشه‌ی مارکس در متون گریزپای آلتوسر و برخی از برجسته‌ترین پساساختارگرایان، یعنی لیوتار، دریدا، فوکو و دلوز به صورت سلبی یا ایجابی، واجد چه تصویر و جایگاهی است. مولف بر آن است تا آشکار سازد در بطن مواجهات پرخطر و پرتنش پساساختارگرایان با مارکس چه امکان‌های متکثر و خلاقانه‌ای می‌تواند وجود داشته باشد، مواجهاتی همزمان ویران‌گر و سازنده که امکانات درونی آثار مارکس را در کانون توجه خود قرار می‌دهد و تقلیل تمام عیار اندیشه‌ها به جبهه‌های مارکسیست یا ضدمارکسیست را به سخره می‌گیرد.

ترجمه ماشینی: کرنی، ریچارد. شاعرانگی تصویرسازی. از هوسرل تا لیوتار. چاپ اول. لندن، هارپر کالینز، 1991. 15 × 22 سانتی متر. سیزدهم، 234 صفحه. جلد گالینگور اصل. وضعیت بسیار خوب با علائم جزئی سایش خارجی. [مشکلات اندیشه مدرن اروپایی] شامل فصول زیر است: تخیل پدیدارشناختی (هوسرل). تخیل وجودی (سارتر)؛ تخیل شاعرانه (باشلار); تخیل دیالکتیکی (مرلوپونتی)؛ تخیل هرمنوتیک (ریکور)؛ تخیل پست مدرن: (1) هزارتویی از آینه ها (لاکان، آلتوسر، فوکو، دریدا) (2) به سوی هرمنوتیک پست مدرن تخیل (واتیمو، کریستوا، لیوتار) و غیره.

با توجه به این‌که محور اصلی اندیشه­های لیوتار عدالت و آزادی است، برداشت وی از هنر نیز می­تواند مایه­های سیاسی قابل­تأملی داشته باشد. به­نظر لیوتار، حاکمیت فرا­­روایت­های مدرن در وضعیت پسامدرن پایان یافته است، چراکه فرا­روایت­ها خود، عامل برخی بی­عدالتی­ها و نابسامانی­ها واقع شده‌اند. برای مقاومت در برابر کلیت فراروایت­ها لیوتار، بحث میل را مطرح می­کند که می­تواند به صورت­های متفاوت تحت­عنوانِ مشترک هنر، نمود ­یابد. هنر به­دلیل گرایش به کودک­واری یا ناانسان می­تواند از قید گفتمان­های مدرن رها باشد. یعنی، انسانی که مانند نوزاد هم‌چون یک لوح سفید در خدمت هیچ نظام ایدئولوژیک بخصوصی با اهداف خاص نیست و فقط دارای نیازها و اهداف طبیعی و اصیل است؛ موجودی که درون هر انسان بالغ و نا بالغی وجود دارد. اکنون هنر با تمایل به این موجود به­سان یک رخداد است و رخداد، واقعه­ای است که با هیچ نظام از پیش تعریف‌شده­ای سازگار نیست؛ به همین دلیل توانایی به چالش کشیدن نظام حاکم را دارد و می­تواند تفارق را آشکار ­سازد و بدین­سان می­تواند شیوه­های پیشین تبیین را از بین ببرد. به این ترتیب، هنر می­خواهد با داروی­های جدید، جهانی عادلانه­ پدید آورد. در این برداشت، دیگر هنر نمی­تواند مبلغ و یا مکمل سیاست­گذاری­ها باشد. این نوشتار پس از مطالعه، ترجمه و تحلیل آرای لیوتار و شارحان وی تلاش دارد تا نقش سازنده‌ی هنر و رابطه­ی آن با سیاست و به­تبع آن عدالت را روشن­ سازد.

ترجمه ماشینی: معنای عقل در جامعه پست مدرن امروزی ما چیست؟ آیا عقل سلاح سلطه است یا می تواند وسیله ای برای رهایی نیز باشد؟ آیا عقل می تواند «دیگری» خود را بفهمد - چیزی که نیست؟ در مواجهه با چنین سؤالاتی، «حدود عقل» بحثی متقاعدکننده از حدود و معنای عقلانیت به عنوان ابزاری برای درک ایده های حقیقت، عدالت و آزادی است. امیلیا استورمن مناقشات مدرنیستی و پست مدرنیستی بین هابرماس و لیوتار را بررسی می کند تا مشکلاتی را که هم در دفاع از عقل و هم به دلیل فقدان معنایی که جهان بدون آن را درگیر می کند، برجسته کند. استیورمن با استفاده از نظریه کلاینی برای بررسی این بحث که در مضامین اصلی فلسفی قرن حاضر تجلی یافته است، استدلال می‌کند که یک نظریه عقلانی و اخلاقی عدالت باید آن چیزی را که عقلانی، متقارن یا شفاف نیست در نظر بگیرد - یعنی دنیای بدوی عشق و نفرت که ادراکات ما را رنگ و شکل می دهد.

نگاه‌های متفاوتی وجود دارد دربارۀ ماهیت فلسفۀ تحلیلی و این که دقیقاً چه کسی یک فیلسوف تحلیلیِ واقعی به شمار می‌آید. اگر دقیق‌تر نگاه کنیم، دوگانۀ تحلیلی-قاره‌ای مسلماً مشکل‌ساز است. همان‌طور که برنارد ویلیامز اشاره کرده‌است، تقسیم فلسفه به تحلیلی و قاره‌ای یک دسته‌بندی عجیب و بدون معیار واحد است. فلسفۀ تحلیلی را سنتی می‌دانند که از یک طرف از فرگه و از طرف دیگر از مور و راسل شروع شده ‌است و در کشورهای انگلیسی‌زبان رواج و غلبه دارد. پارادایم فلسفۀ تحلیلی از یک طرف پوزیتیویسم منطقی حلقۀ وین و به طور عام‌تر تجربه‌گرایی منطقی است که از دل آن برخاسته‌ است و از طرف دیگر فلسفۀ تحلیل زبانی که در کمبریج و آکسفورد رایج بوده و خویشاوند آن است.

در این مقاله نگارنده،خوانش ژان فرانسوا لیوتار«امر باشکوه کانت»را به گونه‌ای شرح می‌دهد که در درس‌هایی دربارهء تحلیل امر باشکوه(نگارش سال 1994) و در«پاسخ‌گویی به پرسش:پسامدرنیسم چیست؟» (نگارش سال 1984)نمایان شده بود.درس‌ها زمینه‌ای را بیان می‌کند که در آن اندیشهء انتقادی خود را به منزلهء حوزهء توانایی خلاق مجازا نامحدود در آن جای می‌دهد، حوزه‌ای که به وسیلهء اصل‌ها و تنها در جست‌وجوی آنان‌ نامعین می‌شود؛«پاسخ‌گویی به پرسش»آشکار می‌سازد که چگونه این حوزهء توانایی خلاق مجازا نامحدود اندیشه در پیشگامان نمود می‌یابد.لیوتار در هردو اثرش، به گونه‌ای بنیادی،امر باشکوه کانتی را همچون‌ مشروعیت‌دهنده‌ای به پسامدرنیسم شالوده‌شکن درک‌ می‌کند. کانت در«سنجش نیروی داوری»باشکوه را آن چیزی‌ تعریف می‌کند که«توانایی محض برای اندیشیدن به‌ چیزی است،که استعداد ذهن را برای فراتر رفتن از هر حس متعارف،نشان می‌دهد.»1چنین تلاشی برای ادراک‌ مطلق در فراسوی چیزی که خیال قادر است در دریافت یا تصوری ساده باز بنمایاند،شاید به کمک«خامی» چشم‌اندازها،مانند هرم‌های بزرگ چوپس برانگیخته‌ شود،چیزی که بزرگی یا عظمت آن به ایدهء بزرگی مطلق‌ مربوط است.2ناتوانی خیال در دربرگرفتن این ایده،به‌ گونه‌ای قابل درک،به درد منجر می‌شود.3اما درد نقطهء پایان نیست؛سرشت احساس باشکوه یک«حرکت»از درد به سوی خوشی است؛«احساس بررسی‌ای زودگذر از نیروهای سرزنده و پی‌آمد سرریزی شدیدتر آن‌ها.»4به‌ بیان دیگر،فرد هراسان است،طبیعت چونان«نیستی ناب‌ در سنجش با ایده‌های خرد»ظاهر می‌شود.5از این‌جا ما به برتریمان بر طبیعت«درون و بیرونمان»و مقصد فراحسی‌مان در فراسوی طبیعت پی می‌بریم.6در این‌ نوشتار مایلم،خوانش ژ.ف.لیوتار از باشکوه کانتی را شرح دهم.همان‌گونه که عنوان کار واپسین،درس‌هایی‌ دربارهء تحلیل امر باشکوه،(نگارش سال 1994)می‌گوید، 2Lدر این‌جا درس‌هایی است که آموخته می‌شود. اساسا،کارکرد نوآورانهء مفهوم باشکوه باید برملا کردن‌ داوری ژرف‌اندیشانه(دربارهء چیزی که احساس باشکوه‌ یک نوع از آن است)باشد چه آن‌جا که این داوری همچون‌ زمینهء امری انتقادی کارکرد دارد یا به عنوان«روشی»که‌ اندیشهء انتقادی شرطهای پیشینی خودش را در آن جای‌ می‌دهد.7مفهوم باشکوه کانتی شاید چیز دیگری را به ما یاد بدهد،بدین معنی که،در نوشتهء نخست،«پاسخ‌گویی‌ به پرسش:پسامدرنیسم چیست؟»،لیوتار به باشکوه به‌ منزلهء چیزی می‌نگرد که به پیشگام همچون راهی برای‌ گستردن امر انتقاد به قلمروی هنرهای زیبا،مشروعیت‌ می‌بخشد.لیوتار مدعی است،روش پنهان در پشت‌ دیوانگی پیشگامان،درک‌ناپذیر است،مگراین‌که پیش از آن،شخص با«عدم تناسب واقعیت با مفهومی که در فلسفهء کانتی دربارهء باشکوه فهمانده می‌شود»،آشنا باشد.8

با بازخوانی نوشته‌‌های وبر و فراروی از خوانش پارسونزی از وی، سویه‌‌های نیچه‌‌ای رویکرد وی به مدرنیته و مؤلفه‌‌های فرهنگی آن نمایان می‌‌شود؛ آن‌گونه که به برجسته‌‌سازی نقش وی چونان میان‌جی انگاره‌‌های نیچه‌‌ای و رویکرد انتقادی پسامدرنانی چون لیوتار و فوکو به مدرنیته می‌‌انجامد. برای آزمودن این فرضیه، نخست باید شاخصی برای سنجش هم‌سانی‌‌ها و ناهم‌سانی‌‌های وبر و پسامدرنانی چون لیوتار و فوکو برگزید و پس از آن باید روشی برای کاربست آن شاخص به ‌‌کار گرفت. شاخص سنجش در این مقاله سه بیماری مدرنیته است و چونان چهارچوب پژوهشی مقاله به ‌‌شمار می‌‌رود. هم‌چنین، روش کاربست این شاخص نیز در این مقاله تاریخ ایده‌‌های «لاوجوی» خواهد بود. بر اساس این چهارچوب نظری و روش، چهار واحد ـ انگاره، به عنوان مؤلفه‌‌های تجزیه‌‌ناپذیر بافت اندیشۀ این سه، برگزیده شده است. یافته‌‌های پژوهش نشان از برجستگی واحد ـ انگاره‌‌های «ابزارگرایی» در وبر، «تمایزیابی ارزشی» و «هم‌سانی فرهنگی» در لیوتار و «خودآیینی» در فوکو دارد؛ البته این برجستگی به معنی نبودن سایر واحد ـ انگاره‌‌ها در بافت اندیشۀ این سه تن نیست. هم‌چنین لیوتار و فوکو، برعکس وبر، بر امکان فراروی از آن پای می‌‌فشارند.