جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از پیامدهای شیوع ویروس کرونا در سرزمین ما، داغ شدن نزاع طب اسلامی و پزشکی جدید است. طی هفته‌های گذشته به اندازه کافی اخباری از این نزاع منتشر شده است. بسیاری از مردم و حتی برخی از طرفین دعوا بیشتر به خروجی‌های رسانه‌ای این ماجرا توجه می‌کنند که معمولاً به شکل مچ‌گیری و حاشیه‌های پررنگ‌تر از متن بروز می‌کند. اما عده کم‌تری که با مباحث فلسفه علم آشنایند، به فراست دریافته‌اند که ورود این نزاع از سطح مباحثه نظری به کارزار عملی در همین یکی دو ماه اخیر، چه تجدیدنظرهایی را در باب علم اسلامی موجب خواهد شد. برای درک اهمیت موضوع، کتاب «تولد کلینیک (1963)» اثر میشل فوکو را پیشنهاد می‌کنم. او در این کتاب به خوبی نشان داده که پزشکی بالینی بنیاد علوم انسانی مدرن را گذاشته است. اگر مدعای فوکو برای ما قابل درک باشد خواهیم دانست که طوفان‌هایی مانند کرونا، چه اندازه بر پژوهشگران فلسفه علم تاثیرگذار است.

این نوشتار در ابتدا تفاوت‏هاى میان شعر (ادبیات) و تاریخ را بررسى مى‏کند؛ در شعر، همه چیز به احتمال ختم مى‏شود، اما تاریخ مجبور است به هر امر ممکنى توجه کند. اما با نگاهى دقیق‏تر، مرزبندى بین تاریخ و شعر در هم مى‏ریزد. در ادامه این نکته مطرح مى‏شود که با ظهور «نو تاریخى‏گرى آمریکایى» بار دیگر به سبک تاریخ‏نگارى هرودوت توجه شده است. نویسنده سپس به ماهیت تبیین تاریخى مى‏پردازد و با اشاره به تفاوت امر تاریخى و امر علمى توضیح مى‏دهد که امر علمى حاصل مشاهده و مبتنى بر رابطه علت و معلولى است و قابل پیش‏بینى و تکرارپذیر است. اما امر تاریخى مبتنى بر رابطه علت و معلولى قابل پیش بینى و تکرارپذیر نیست. ساخته‏هاى فرهنگى و تاریخى یک بار براى همیشه تولید شده‏اند اما تفسیر آنها به یک بار محدود نمى‏شود. یکه بودن واقعه تاریخى و اثر هنرى آنها را به یک زمان خاص گره مى‏زند، اما راه را براى نوعى تبیین باز مى‏کند که در طول زمان تغییر مى‏کند.

فوكو بر اين باور است كه انسان غربي در عصر مدرن تبديل به سوژه منقاد شده ‌است. وي براي يافتن سازوكارهاي شكل‌گيري اين سوژه منقاد به سراغ سه شيوه ابژه‌سازي مي‌رود. بر طبق تحليل فوكو، انسان‌ها از طريق سه شيوه ابژه‌سازي، تبديل به سوژه منقاد مي‌شوند. آنچه ما در اين مقاله به آن مي‌پردازيم، تنها دومين شيوه ابژه‌سازي انسان است كه مربوط به كردارهاي تقسيم‌گر مي‌شود. ما قصد داريم نقش اين كردارها را در چگونگي شكل‌گيري سوژه منقاد بررسي نماييم. در اين راستا پس از مقدمه‌اي كوتاه، در بخش اول مقاله، منظور فوكو از كردارهاي تقسيم‌گر توضيح داده مي‌شود و سپس در بخش‌هاي دوم و سوم، دو نمونه از مثال‌هاي فوكو از كردارهاي تقسيم‌گر و نقش آنها در چگونگي شكل‌گيري سوژه منقاد به تفصيل تشريح مي‌گردد. كردارهاي تقسيم‌گر مجنون/ عاقل در بخش دوم با تمركز بر نهاد تيمارستان و كردارهاي تقسيم‌گر بزهكار/ بهنجار در بخش سوم با تمركز بر نهاد زندان بيان مي‌شود.

ابن ­حبیب­ نیشابوری در کتاب خویش – که ذیل ادبیات صوفیانه دسته ­بندی می­شود- اقسام معانی جنون را برمی ­شمرد؛ در این طبقه­ بندی، هرگز جنون، بیماری پنداشته نمی­ شود و نقطۀ مقابل خردمندی نیست. دیوانه کسی است که سبکی متفاوت از زندگی همگانی را برمی­گزیند و هنجارهای رسمی را زیرِ پا می­نهد. بدین­ترتیب، دیوانه همچون نقاد اجتماعی-سیاسی بازنمایی می­شود. دیوانگی، زبان حاشیه ­نشینان و مطرودان است. از این­ روست که همواره شکل طنز و هجو به خود می­گیرد و سلسله مراتب معرفتی-اخلاقی را باژگونه می­سازد. فوکو نیز گفتمان روانپزشکی که تحت کردارهای شکاف­ انداز، دوقطبیِ «عقل-جنون» را برمی­ سازد و کردار اندیشیدن به شیوۀ متفاوت را منتفی می­ سازد، به نقد می­ کشد. از دید فوکو، روانپزشکی ابزار کنترل اجتماعی و حذف سوژه ­های تکین است. این رهیافت، نگاه فوکو را به فهم ابن­ حبیب نیشابوری از جنون نزدیک می­کند. البته برخلاف ابن­ حبیب نیشابوری، فوکو از هرگونه تفسیر رمانتیک یا ذات­گرایانه از یک باطن معصومانه امتناع می­ورزد. فوکو، هرگونه بازگشت به گفتمان ­های پیشامدرن را همچون رهیافتی ارتجاعی نفی می­کند. او به مفهوم جنون توجه می­نماید از این حیث که شکلی از سیاست­ ورزیِ غیررسمی را ممکن می­کند: نوعی اِعمال قدرت از پایین به بالا، فراروی از کردارهای تقسیم­ کننده. به عبارتی دیگر: فراسوی نیک-بد یا صدق-کذب. اما ابن حبیب نیشابوری، در چارچوب گفتمان صوفیانه، از زبان شیدایان یک گفتمان هژمونیک علیه گفتمان فلسفی می­سازد. مقالۀ حاضر با مقایسۀ دیدگاه ابن حبیب ­نیشابوری با فوکو می­کوشد از شباهت­های ظاهری به تفاوت­های گفتمانی برسد.