جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در امثال و حکم عربی شهرت دارد که «کلام الملوک، ملوک الکلام » ، این سخنی به غایت حکیمانه است، نهج البلاغه مولا امیرالمؤمنین که الحق «اخ القرآن » نام گرفته نیز مصداق عالی این سخن حکمت آمیز است، زیرا از زبان و قلم بزرگ مردی تراویده که در جهان سخنوری یگانه بوده کلامش سرآمد کلام هاست از همین روی درباره این اثر جاودانه گفته اند «فوق کلام المخلوق و دون کلام الخالق » . آری، امام مؤمنان در عرصه سخنوری گوی سبقت از همگان ربوده و توسن بلاغت را در میدان فصاحت بی مهابا تازانده و هیچ کسی یارای هماوردی با او را ندارد، و نه تنها هم کیشان امام متقین بر بی رقیبی وی اذعان دارند، بلکه سخنوران غیر مسلمان هم بر این امر گواهند، و جز این نیست که کلام امام علی (ع) مؤید از جانب حق است و از زبان و قلمی تراویده که در شهر علم نبی (ص) بوده است .

در قرن اخیر که گروهی از شرق شناسان مغرب زمین تتبع و بحث های خود را به ادبیات عرب اختصاص دادند، بر سر مساله هایی چند بین آنان پیکار در گرفت. هر دو دسته به خاطر روشنگری حقیقت، و یا به کرسی نشاندن سخن خود، تا آنجا که توانستند برابر یکدیگر ایستادند. پس از آنکه سالها این بازار را گرم نگه داشتند، اندک اندک گروهی از ادیبان و فاضلان مشرق زمین –عرب یا جز عرب- که نخست تماشاگر معرکۀ آنان بودند خود نیز به میدان آمدند و هریک به طرفداری دسته ای برخاستند. یکی از این مساله ها این بود که آیا گفته های شاعران و خطیبان عرب پیش از اسلام و نیز عصر پیغمبر و خلفا تا پایان حکومت امویان از صنعت های لفظی و معنوی برخوردار بوده است؟ یا فرهنگ اسلامی پس از پیمودن دوران رشد و آمیختن با دیگر فرهنگ ها، مخصوصا فرهنگ یونان و ایران به چنین هنرهایی آراسته شد.

حاکمیت عباسیان که محصول جنبشی انقلابی و حرکتی آرمان گرایانه بود، در نخستین مراحل استقرار خود، در برخورد با بازماندگان رژیم اموی شیوه های قهر آمیز و خشونت باری در پیش گرفت. طولی نکشید که با تغییر نگرش خلفای عباسی، شماری از کارگزاران رژیم پیشین، در دوره جدید به خدمت گرفته شدند، تا در مناصب اداری، نظامی و قضایی به ایفای نقش بپردازند.دگردیسی در رفتار عباسیان نسبت به امویان، عمده ترین مساله ای است که این مقاله می کوشد به روش توصیفی-تحلیلی به تبیین آن همت گمارد و نشان دهد که عباسیان با گذر از دوره «کرسی لرزان سیاست» که به حذف شماری از بازماندگان اموی انجامید، سیاست شمول گرایانه ای در پیش گرفتند، تا اقوام و طوایف مختلف، از جمله کارگزاران بازمانده اموی در میان اعراب شمالی و جنوبی را به زیر چتر فراگیر خود درآورند و از این ره گذر، مانع از بازتولید رقابت های کهن میان آن ها شوند و با تبدیل تهدیدها به فرصت ها، از تجربه و مهارت کارگزاران اموی در تنظیم و روال مند کردن امور اداری، نظامی و قضایی خویش بهره گیرند.