جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نقل گرایی افراطی برخی از اخباریان و کم رنگ شمردن جایگاه عقل توسط برخی از ایشان، سبب شده تا این مکتب متهم به عقل گریزی گردد و تصوّر اوّلیه از اندیشۀ آنان این باشد که اخباریان عقل را به کلّی حجت نمی‌شمارند. از سوی دیگر انتقادات مبنایی میرزا مهدی اصفهانی _ به عنوان مؤسس مکتب معارفی خراسان_ به مفهوم شناسی عقل فلسفی سبب شده تا برخی آن را در کنار اخباریان در یک جبهه و در مقابل اندیشۀ اصولی قرار دهند و هر دو را منکر حجت عقل به شمار آورند، تا جایی که برخی مکتب معارفی خراسان را اخباری یا نواخباری خوانده‌اند. این مقاله بر آن است که با استفاده از منابع دسته اوّل ابتدا دیدگاه این سه مکتب را در خصوص حجیت عقل به درستی تبیین کند و سپس رابطۀ بین این سه دیدگاه و نقدهایی را که هر یک از این مکاتب بر دیگری دارند، طرح و نقد نماید.

در راستای برگزاری همایش ملی اجتهاد عقل گرا، کرسی علمی- ترویجی با موضوع «چیستی خدا از دیدگاه مهدی اصفهانی» توسط گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه با همکاری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.

نظریه بینونت از مهم‌ترین مبانی مکتب معارف خراسان است زیرا در آن با رویکرد منتقدانه به مبانی فلسفی از جمله نفی سنخیت میان وجود واجب و ممکن و ارجاع آن به بینونت، متمایز بودن وجود واجب را نتیجه می‌گیرد. برای پی بردن دقیق به نظریه مذکور، باید به تحلیل ربط وجود خالق و مخلوق از نگاه میرزا مهدی اصفهانی بنیان‌گذار مکتب معارف خراسان، رجوع کرد لذا مسئله مرکزی این مقاله در باب تببین ربط وجود مذکور است و با توجه به ملاحظات تحلیلی-انتقادی، دو دیدگاه متضاد از مباحث ایشان استنباط می‌شود که از مبانی متضاد اندیشه او نشأت می‌گیرد؛ زیرا از ‌طرفی در مسئله چگونگی این ربط، با اعتقاد به بطلان مبانی فلسفی، بینونت بین وجود خالق و مخلوق را مطرح نموده است اما از سوی دیگر، در مقامِ بیان تحلیلِ چگونگی، نسبت به مباحث فلسفی منفعلانه برخورد می‌کند. این پژوهش به دنبال پاسخگويي به اين پرسش است که: «دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی، با تمرکز به آثار خود او، در مورد مسئله ربط وجود خالق و مخلوق که از مبانی نظریه بینونت است، ، به چه صورت مطرح‌شده است؟»؛ آنچه در این مقاله مطرح می‌شود بررسیِ تحلیلی‌انتقادی مبانی نظریه بینونت از جمله ربط وجود خالق و مخلوق می‌باشد.

کتاب حاضر با موضوع شناخت، در فلسفه اسلامی با تاکید بر تفکر میرزا مهدی اصفهانی، تألیف شده و شامل سه فصل است. فصل اول معرفت‌شناسی خود بنیاد را تعریف می‌کند که این تعریف ارائه‌شده، از سوی ادموند گتیه با مثال‌های نقضی مواجه می‌شود. او قائلان به چنین تعریفی را به چالش کشیده و آن‌ها را از ارائه پاسخی متقن عاجز می‌کند. در تحلیل همین تعریف است که مشکلات دیگری بروز می‌دهد. با تعریف معرفت به باور صادق موجه، سه جز باور، صدق و توجیه پیش روی اندیشمندان قرار می‌گیرد. معرفت‌شناسی خود بنیاد در فرازی دیگر به منابع معرفت می‌پردازد و با تقسیم آن به مولد و غیر مولد، عقل و ادراک حسی را در دو منبع برای سراسر تاریخ اندیشه ورزی بشری معرفی می‌کند و در توصیه این دو منبع آنچه مشهود می‌شود ناکارآمدی هر دو منبع است به گونه‌ای که منبع بودن ادراک حسی به شکاکیت می‌انجامد و عقل‌گرایی نیز به ایده‌آلیسمی ختم می‌شود که هیچ نشانی از واقعیت زندگی را در آن نمی‌توان دید. در فصل دوم معرفت‌شناسی خدا نهاد تعریف می‌شود و می‌نویسد که میرزا مهدی اصفهانی برای توجه دادن به حقیقت علم، مخاطبین خود را به برخی مواقفی رجوع می‌دهد که در آن مواقف بهتر می‌توان تعالی علم و وصف‌ناپذیری‌اش را متذکر شد و می‌گوید آگاهی ما به چنین حکمی نشان از آن است که علم و آگاهی عدم چیزی غیر از معلوم و عالم بوده و در عرض هیچ‌کدام از این دو نیز قرار نمی‌گیرد. فصل آخر به نقد و بررسی آرا میرزا مهدی اختصاص دارد. نقد و بررسی روش میرزای اصفهانی، بیان نقدهای ناظر بر روش او و تحلیل این نقدها از جمله مباحث مطرح شده در این فصل است. نویسنده در این فصل با اشاره‌ای گذرا به نظرات فلسفی و حکمی عبدالله جوادی آملی، غلامحسین ابراهیمی دینانی، سید جلال‌الدین آشتیانی و صادق لاریجانی، همه انتقادات، ایرادات و اشکلات وارده از سوی فلاسفه، عرفا و پژوهشگران علوم انسانی و اندیشمندان به میرزا مهدی اصفهانی را مردود می‌داند، با تقسیم‌بندی نقدها به چهارگونه نقد آنها را رد می‌کند. او نخست نقدهای میرزای اصفهانی را مورد نقد قرار داده است. دومین محور نقدها ناظر بر مباحث محتوایی آرا وی در معرفت‌شناسی دین و محور سوم بررسی برخی انتساب‌های ناقدین به میرزای اصفهانی است. در نهایت نیز نویسنده برای روشن کردن بستر و فضای نقدی که در برابر آرای میرزای اصفهانی شکل گرفته، به برخی نقدهایی که مغالطی خوانده پرداخته است. نویسنده نقدهای این اندیشمندان بر میرزا مهدی اصفهانی را نادقیق خوانده است. شاه‌منصوری در بخشی از مقدمه خود بر این کتاب نوشته است: «میرزای اصفهانی بر آن است که در دستیابی به معارف دینی باید از همان ابتدا با اتکاء بر خود متون آغاز نمود و راه را طی کرد. اگر با دین شروع کنیم آنگاه همه مفاهیم و واژه‌ها نیز با هم سازگار خواهند بود و در غیر این صورت هیچ‌گاه از تناقض و ناسازگاری رهایی نخواهیم داشت.»

متکلمان اسلامی فاعلیت خدا را بالاراده دانسته و اراده را صفت فعل و غیر از علم در نظر می‌گیرند. در این میان، میرزا مهدی اصفهانی در تبیین نحوه شکل‌گیری فعل الاهی نظریه رأی را مطرح می‌کند و میان رأی، اراده و مشیت تفکیک می‌کند. تحقیق حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و به شیوه کتاب‌خانه‌ای نظریه رأی را بررسی کرده که حاصلش این است که میرزا مهدی اصفهانی رأی را اولین مرحله از مراحل شکل‌گیری فعل الاهی، و عاملی مؤثر در شکل‌گیری مشیت، اراده، قدر و قضا می‌داند، و چنین تبیین می‌کند که علم الاهی فقط شأنیت کاشفیت دارد، و این کاشفیت، هم دربردارنده کیان و هم دربردارنده نقیضش لاکیان است، و برای تحقّق فعل الاهی باید عامل تعیین‌کننده و مخصّصی وجود داشته باشد تا یکی از دو طرف کیان و نقیضش لاکیان را برگزیند، و این عامل همان رأی است که از صفات کمال فعل الاهی است، و رتبه‌اش بعد از علم الاهی قرار دارد، و خداوند مالک رأی است، و تجلّی این رأی در مراحل متعدّد تحقّق فعل الاهی نمود پیدا می‌کند.

درباره ماهيت خداوند، بين فلاسفه و عرفا يک اتفاق‌نظر و يك اختلاف وجود دارد: فلاسفه و عرفا هر دو قائل‌اند كه ماهيت خداوند چيزي جز وجود او نيست و خداوند برخلاف ممكنات كه داراي دو حيثيت متفاوت وجود و ماهيت‌اند، ماهيتش با وجودش فرقي ندارد؛ ولي در اينكه وجودي كه عين ماهيت خداوند است آيا وجودي است مقيد يا لابشرط، بين آنها اختلاف‌نظر هست. فلاسفه وجود خداوند را مقيد به خصوصيات واجب‌الوجودي مي‌دانند، اما عرفا وجود حق را لابشرط از هر قيدي و خصوصيتي قرار مي‌دهند. در اين ميان ميرزامهدي اصفهاني ديدگاهي را مطرح مي‌كند كه نه مورد تأييد عقل است و نه مورد تصديق آراي اهل‌بيت. او مي‌گويد «وجود» عين ذات حق نيست، بلكه مخلوق خداست. هدف اين پژوهش اين است كه با شيوه توصيفي و اقامه برهان عقلي و نقلي روشن كند بين اين انظار، نظر عرفا درست و شايسته تصديق است.

مشیت واراده الهی دو آموزه ای می باشد که بوسیله آن نحوه شکل گیری فعل الهی توضیح داده می شود، ودر این میان قرآن کریم بیشتر به تبیین گستره مشیت واراده الهی وتأثیر آن بر واقعیت زندگی انسانها پرداخته است، ودر احادیث نیز مشیت الهی به ابتدای فعل الهی، واراده به عزم واتمام مشیت الهی تعریف شده است، واحادیث زیادی به تبیین موارد مشیت یا اراده پرداخته است بویژه مواردی که عظمت الهی را نشان می دهد ودر خداشناسی انسانها ودر زندگی بشریت تأثیر بسزایی دارد. از سوی دیگر گروهی از اندیشمندان فاعلیت خداوند را پیرو علم واز صفات ذات الهی دانستند وگروه دیگری فاعلیت خداوند را به عنوان صفت فعل وغیر از علم معرفی کردند. در این راستا میرزا مهدی اصفهانی در تبیین نحوه شکل گیری فعل الهی نظریه جدید «رأی» را مطرح می کند. تحقیق حاضر با روشى توصیفی تحلیلی وشیوه کتابخانه ای به بررسی این نظریه پرداخته است که میرزا مهدی اصفهانی «رأی» را در آن اولین مرحله از مراحل شکل گیری فعل الهی می داند، وچنین تبیین می کند که علم الهی فقط شأنیت «کاشفیت» را دارد، واین کشف از هیچ محدودیتی برخوردار نیست، ودر بردارنده «کیان» ونقیضش «لا کیان» می باشد، وبرای تحقّق فعل الهی باید یک عامل تعیین کننده ومخصّص وجود داشته باشد تا یکی از دو طرف «کیان» ونقیضش «لا کیان» را برگزیند، واین عامل همان «رأی» می باشد که از صفات کمال فعل الهی می باشد، ورتبه آن بعد از «علم الهی» قرار دارد، ورابطه آن با خدا رابطه «مالکیت» می باشد، وخداوند «مالک رأی» است، واین «رأی» به کمک «علم الهی» موجب «کینونیت» کائنات و«شیئت» اشیاء می باشد، وتجلّی آن در مراحل متعدّد تحقّق فعل الهی نمود می کند.

نقش عقل، در فهم آموزه‌های دینی موضوعی است که، از دیرباز مورد توجه دین باوران، بوده و پیرامون آن بحث های فراوانی شده است. البته عقل به عنوان ابزار فهم مورد اتفاق همه اندیشمندان می‌باشد، لکن اختلاف بین دو گروه از اندیشمندان دراین موضوع است که، تا چه اندازه می توانیم عقل را، به عنوان یک منبع معرفتی، در محور آموزه‌های دینی به رسمیت بشناسیم، در این میان دو عالم برجسته حوزه معرفتی، یعنی ملاصدرا و میرزا مهدی اصفهانی، نظریه های متفاوتی ارائه کرده‌اند. ملاصدرا سخت مدافع عقل است و نقش آن را در تقویت دین بارز و آشکار می بیند و در بسیاری از آثارش، عقل و نقل را هماهنگ می داند، اما در مقابل این تفکر، میرزا مهدی اصفهانی پایه‌های عقل را در کنار نقل، سست و لنگ می‌داند. این پایان ‌نامه با روش تحلیلی و توصیفی و مراجعه به منابع کتابخانه‌ای و سایت های معتبر علمی به نتایج زیر رسیده‌ است، عقل در نظرگاه صدرا، از جایگاه بلندی برخوردار است و مهمترین بحث‌های ایشان در مساله عقل، در چند نکته است. اولاً؛ عقل قوه قدسیه نفسانی است که محصول آن برهان و یقین است. ثانیاً؛ عقل به دو قسم نظری و عملی تقسیم می‌شود که از این دو قسم، بیشترین سهم برای عقل نظری میباشد. صدرا با شمارش مراتب عقل نظری، معتقد است نفس ناطقه از عقل هیولانی تا مرحله عقل بالفعل، کمالات علمی را طی می‌کند و توانایی درک بسیاری از امور عقلی و غیر عقلی را دارد. مرتبه عقل بالفعل، جو هر عقل نوری، است که اشیاء در آن منعکس شده و حضور می‌یابند. برای عقل عملی نیز مراتب، قائل می‌شود و کمال عقل عملی را در پاکی و تنزّه از شرور و بدی‌ها و تجرد از تمایلات جسمانی، می داند. ثالثا؛ مهمترین تکیه صدرا، اتصال عقل نظر، به عقل فعال است. رابعا؛ محدوده شناخت و ادراک، مشخص است. صدرا مراتب وجود را سه مرتبه می داند و عقل را از شناخت دو مرتبه عاجز، می داند. یکی مرتبه هیولانی که، فی نفسه ضعیف و جوهر خسیس، است و دیگری ذات واجب، موجودی که در غایت کمال است. لذا عقل حدود خاصی دارد و از آن تجاوز نمی‌کند. خامسا؛ با ابداع براهین متعدد، خصوصاً برهان صدیقین در مقام اثبات ذات و صفات و لوازم توحید برآمده، از جمله معاد و نبوت و ضرورت نبوت را با عقل نظری تبیین می‌کند. سادسا؛ صدرا اولین کسی است که توانست بر اساس مبانی حکمت متعالیه، معاد جسمانی را تبیین عقلانی نماید و معتقد است، بدن تحت تدبیر نفس قرار دارد و در آخرت مستحق عذاب و پاداش می شود. سابعا؛ بر اساس مبانی فلسفی خود، از جمله تشکیک در وجود، حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول، به تبیین حقیقت و ضرورت نبوت می‌پردازد. از دیدگاه او، نبیّ، انسانی است که با گذر از مرحله حسّ، خیال و عقل، به بالاترین مرتبه عقل نظری و عملی رسیده و نفس نبیّ با صورت معقول و عقل فعال، متحد می‌شود و این مقام نبوت است. در مقابل این تفکر، میرزا مهدی اصفهانی و جریان موسوم به مکتب تفکیک است که، برای تبیین معارف الهی و نحوه نیل به آن، استفاده از برهان را حجاب اصلی وصول به عمق معارف دین می دانند. نکات قابل ذکر در این بخش، این است که دیدگاه ایشان مشابه اندیشه اخباریگری، است و می‌گوید هر یقینی ارزش معرفتی ندارد و اینکه عقل در علوم الهی نوری خارج از ذات انسان است که پس از دوران طفولیت واجد آن می‌شود، و ظهور ذاتی دارد و حسن و قبح افعال، با آن آشکار می شود، از نظر او صرفاً عقل عملی داریم، نه عقل نظری، به عبارت دیگر ایشان کارکرد عقل را، در خوبی ها و بدی ها، بایدها و نبایدها می داند. محصول معرفت فطری مکتب تفکیک، در تقابل با معرفت عقلی، است که برای وصول به آن، فرد باید از تمام استدلالات عقلی جدا بشود و شخص به توسط معرفت فطری به گونه ای روشن، به وجود خداوند، اقرار می کند، بدون این‌که نیاز به براهین پیچیده، باشد. زیربنای این مکتب در اثبات و تبیین ذات واجب و صفات و اسماء الهی، حجیت عقل فطری، است که از آن به نور عقل، هم تعبیر شده است. در بخش نبوت و ضرورت آن، میرزا معتقد است، استماع دعوت نبی به حکم عقل فطری، ضرورت دارد و با بهره‌گیری از تعالیم وحیانی، تصریح می‌کند که رسول خدا به خود خدا، شناخته می‌شود و خداوند با تذکار به معروف فطری بندگان، برصدق رسولانش گواهی می‌دهد.