جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن به عنوان کتابی فوق بشری و معجزه‌ای جاویدان معرفی شده است. اما در بین مفسران مصداق اعجاز قرآن مورد اختلاف واقع شده است. برخی اندیشمندان فصاحت و بلاغت قرآن را تحدی قرآن می‌دانند. اما این نظر شبهات متعددی بر قرآن و تحدی قرآن وارد می‌‌سازد. علامه طباطبایی انحصارتحدی به فصاحت ادبی را منافی با آیات تحدی می‌داند و مخالف انحصارگرایی در تحدی قرآن شده‌است. میرزای اصفهانی تحدی قرآن را تنها مخالفت علم الهی با علوم بشری می‌داند. ایشان معتقد است چون قرآن خود را هادی می‌داند، پس باید تحدی آن تا ابد آبشخور هدایت بشریت باشد. وی با افتراق بین تحدی و اعجاز توانسته تحلیلی تاریخی از شهرت فصاحت ادبی به عنوان تحدی قرآن ارائه دهد.

یکی از اساسی‌ترین مسائل در مبانی علوم قرآنی، بررسی نقش عقل و گستره قلمروی آن در فهم و تفسیر قرآن است که از دیرباز مورد توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. مقاله حاضر با روش تحلیلی _ تطبیقی به تعریف و شرایط نقش‌آفرینی عقل از دیدگاه مکتب تفکیک و آیت‌الله فاضل لنکرانی با هدفِ واکاوی مدعا و اعتبارسنجی ادله آنان درباره نقش عقل در فرایند تفسیر قرآن می‌پردازد. استفاده از روش اجتهادی در تفسیر قرآن کریم، نقطه اشتراک این دو دیدگاه است؛ با این تفاوت که آیت‌الله فاضل لنکرانی، ارزش عقل به معنای مصطلح را به‌منزله قرینه لفظی متصله‌ای می‌داند که مخاطب را ملزم به پیروی از آن در همه موارد می‌کند، درحالی‌که طرفداران مکتب تفکیک، فقط عقل فطری را که طبق اصطلاح ایشان موجودی نورانی است، در معرفت دینی و تفسیر قرآن مفید می‌دانند، ولی قرینیتی برای احکام عقل اصطلاحی قائل نیستند؛ لذا هر یک، عقلِ مستفاد در تفسیر را به معنای مصطلح خویش قصد می‌کنند. به بیان دیگر، هر دو دیدگاه، در نام‌گذاری عقل به «عقل فطری» اشتراک دارند، اما اشتراک در این واژه تنها اشتراک لفظی است و همان‌طور که بیان شد، در معنا، مشربی متفاوت از هم برگزیده‌اند.

بحث از وجود ادراکات فطری مشترک میان انسان‌‌ها که در راس آن باور به وجود خداوند است، از مباحث مهم بین معرفت‌‌شناسان است. این مقاله با تحلیل کیفی داده‌ّ‌ها تلاش کرده تا ادراکات فطری را در اندیشه میرزامهدی اصفهانی و لایب‌نیتس بررسی کند و در پی آن، مساله یادآوری یا فرآوری این ادراکات را به بحث گذارد. یافته‌های پژوهش نشان داد هر دو بر این عقیده بودند که انسان‌‌ها از بدو تولد دارای مفاهیمی پیشینی هستند، میرزای اصفهانی این ادراکات را بالفعل و از جنس معرفتی اضطراری دانسته و جایگاهش را قلب انسان، معرفی می‌کند و معتقد است به فراموشی سپرده می‌‌شوند و از همین روی، به یادآوری نیاز دارد. او با استناد به ادلّه نقلی، مذکرات مختلفی را بر می‌شمرد که این پژوهش، آنها را تحت دو عنوان یادآوران طبیعت‌‌شناختی مانند تأمّل در آیات الهی، سختی‌ها و شدائد، معرفت و صیانت نفس، احتجاج کردن، و یادآوران دین‌‌شناختی، هم‌چون قرآن، ذکر، انبیا و اهل‌‌بیت رده‌بندی کرده است. تئوری فطرت نزد لایب‌نیتس، از آموزه‌های مسیحی اشراق الهی و صورت خدا الهام گرفته و با تقسیم حقایق ادراکی به دو حیطه عقل و واقع و با تشکیل نظام‌واره‌ای متشکل از مونادها و نظام هماهنگی پیشین‌بنیاد، ادراکات فطری را نه از جنس معرفت، بلکه از سنخ استعدادهایی بالقوّه می‌‌داند که تحت یک منشأ درونی به ادراک صریح و فعلی مبدّل می‌‌شوند. لایب‌نیتس عوامل فعلیّت‌‌ساز استعداد فطری را تأمّل یا ادراک انعکاسی، آموزش دیدن، و دقّت در محسوسات، مخلوقات و نظم موجود در آنها می‌‌داند.

مرحوم ميرزا مهدي اصفهاني که مکتب تفکيک به او منتسب است تعاليم خود را برگرفته از شخصی می دانست که از او با عنوان "صاحب علم جمعی" نام می برده است. در اينکه دقيقاً او کيست و چه سهمی در بنياد گذاشتن مجموعه تعاليم ميرزا مهدي اصفهانی داشته اختلاف نظر وجود دارد. از مجموعه آنچه مرحوم آقای حلبی در گفتارهای فارسی خود درباره "صاحب علم جمعی" گفته چند نکته اساسی معلوم می شود: نخست اينکه مسلم است "صاحب علم جمعی" معاصر با ميرزای اصفهانی نبوده و او در عالم مکاشفه و آنچه وی "تجريد و انخلاعات" می خوانده از محضر "صاحب علم جمعی" بهره علمی و معنوی می برده است. نکته دوم اينکه "صاحب علم جمعی" خود به تعبير مرحوم آقای حلبی با "دلالت" امام عصر به "معارف ناب اهل بيت" دسترسی يافته بوده و بنابراين ادعا شده که خود تربيت شده مستقيم حضرت بوده است. کيفيت ملاقات و يا اين رهيابی به محضر امام عصر از نوشته های آقای حلبی معلوم نمی شود. نکته سوم اينکه "صاحب علم جمعی" خود عالمی معرفی می شود که آرایی مبتنی بر توجه و عنايت در اخبار و احاديث داشته و تنها ناقل صرف تعاليم امام عصر نبوده است. از مجموع نوشته های آقای حلبی بر می آيد که ميرزا مهدی اصفهانی، با نوشته ها و تعاليم "صاحب علم جمعی" دسترسی داشته و اين طبعاً تنها نمی تواند حاصل مکاشفه و ارتباط مکاشفه ای ادعا شده ميان ميرزا و "صاحب علم جمعی" باشد. نکته چهارم که در واقع می تواند به عنوان راهنمای ما برای شناسایی شخصيت "صاحب علم جمعی" به کار آيد (اگر اصلاً چنين شخصيتی وجود تاريخی داشته باشد) اين است که يکجا آقای حلبی تصريح می کند که مطالبی که به شاگردانش منتقل می کند با پنج واسطه به آنان رسيده است. اگر خود آقای حلبی و ميرزا مهدی را دو واسطه حساب کنيم بنابراين سؤال اينجاست که بنابراين سه واسطه ديگر چه کسانی اند و در اين ميان "صاحب علم جمعی" کجا قرار می گيرد؟

هواداران مکتب موسوم به تفکيک در برابر اين واقعيت که ميرزا مهدي اصفهاني سخنان خود را با استناد به تلقی از "صاحب علم جمعی" يقينی و علوم ناب و خالص آل محمد قلمداد می کرده معمولاً پاسخی کليشه ای دارند: او تمامی استناداتش به قرآن و حديث و نور عقل و وجدان بوده است. اين آقايان گمان می کنند با دسته ... سر و کار دارند.

توضیح کتاب: کتاب حاضر برگرفته شده از درس‌های "آیت‌ا... العظمی آقا میرزامحمد مهدی اصفهانی" است که ایشان با عنوان کلی "معارف القرآن" تدریس نمودند و پس از رحلتشان یکی از شاگردان ایشان اقدام به جمع‌آوری آن نمودند. ابتدایی‌ترین سوال در بحث علم "این است که: منظور از علم چیست؟ و لفظ علم بر چه پدیده‌ای اطلاق می‌شود و چگونه می‌توان علم را از غیرعلم تشخیص دارد؟ فلاسفه معتقدند که علم از باب تعریف مانند وجود است و تعریف منطقی آن ممکن نیست، بلکه صرفا تعریفی لفظی برای آن صورت می‌گیرد. ملاصدرای شیرازی در تعریف علم می‌گوید: گویا علم از حقایقی است که وجودشان عین ماهیت آن‌هاست و چنین حقایقی را نمی‌توان تعریف کرد". در بخش اول کتاب ابتدا علم در فلسفه‌ی صدرایی تبیین گردیده و آن‌گاه ویژگی‌های اولیه‌ی علم در فلسفه‌ی اسلامی برشمرده شده و نظریات استاد مطهری، شیخ اشراق، و علامه طباطبایی ذکر گردیده است. فصل دوم به توضیح علم بر اساس قول به وجود ذهنی اختصاص یافته و آرای صدرالمتالهین شیرازی، حاج ملاهادی سبزواری، و علامه‌ی طباطبایی در این‌باره نقل شده است. در فصل سوم تحت عنوان "کارآمد نبودن نظریه‌ی وجود ذهنی برای تبیین علم" نظریات استاد مطهری به پیروی از نظر علامه‌ی طباطبایی و نظر استاد مصباح یزدی بررسی گردیده است. در فصل چهارم با عنوان نارسایی تبیین علم به نظریات ملاصدرا و علامه‌ی طباطبایی اشاره شده است. از فصل پنجم که عنوان "تلاش ناموفق برای حفظ نظریه‌ی وجود ذهنی" را به خود اختصاص داده می‌توان نتیجه گرفت که پذیرفتن وحدت ماهوی بین ذهن و خارج براساس اصالت وجود قابل توضیح نیست. در فصل ششم به تبیین علم بر پایه‌ی علم حضوری پرداخته شده و راه نهایی مساله‌ی شناخت، توسل به وجدان انسان عالم دانسته شده است. در فصل هفتم تحت عنوان "توسل به بداهت، تنها مفر فلاسفه برای توضیح علم" به این نکته اشاره شده است که فلاسفه‌ی اسلامی و حکمای شرق علم را امری بدیهی دانسته‌اند، اما فلاسفه‌ی غرب از حل مشکل علم عاجز مانده‌اند. در بخش دوم کتاب نیز ضمن تبیین علم در مکتب معارف اهل بیت (ع) این موضوعات مطرح گردیده است: "عالم شدن انسان به سبب نور علم"، "تباین ماهیت علم با نور علم" و "ارتباط نور علم با معلومات".

نقل گرایی افراطی برخی از اخباریان و کم رنگ شمردن جایگاه عقل توسط برخی از ایشان، سبب شده تا این مکتب متهم به عقل گریزی گردد و تصوّر اوّلیه از اندیشۀ آنان این باشد که اخباریان عقل را به کلّی حجت نمی‌شمارند. از سوی دیگر انتقادات مبنایی میرزا مهدی اصفهانی _ به عنوان مؤسس مکتب معارفی خراسان_ به مفهوم شناسی عقل فلسفی سبب شده تا برخی آن را در کنار اخباریان در یک جبهه و در مقابل اندیشۀ اصولی قرار دهند و هر دو را منکر حجت عقل به شمار آورند، تا جایی که برخی مکتب معارفی خراسان را اخباری یا نواخباری خوانده‌اند. این مقاله بر آن است که با استفاده از منابع دسته اوّل ابتدا دیدگاه این سه مکتب را در خصوص حجیت عقل به درستی تبیین کند و سپس رابطۀ بین این سه دیدگاه و نقدهایی را که هر یک از این مکاتب بر دیگری دارند، طرح و نقد نماید.

در راستای برگزاری همایش ملی اجتهاد عقل گرا، کرسی علمی- ترویجی با موضوع «چیستی خدا از دیدگاه مهدی اصفهانی» توسط گروه کلام پژوهشکده حکمت و دین پژوهی پژوهشگاه با همکاری مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.

نظریه بینونت از مهم‌ترین مبانی مکتب معارف خراسان است زیرا در آن با رویکرد منتقدانه به مبانی فلسفی از جمله نفی سنخیت میان وجود واجب و ممکن و ارجاع آن به بینونت، متمایز بودن وجود واجب را نتیجه می‌گیرد. برای پی بردن دقیق به نظریه مذکور، باید به تحلیل ربط وجود خالق و مخلوق از نگاه میرزا مهدی اصفهانی بنیان‌گذار مکتب معارف خراسان، رجوع کرد لذا مسئله مرکزی این مقاله در باب تببین ربط وجود مذکور است و با توجه به ملاحظات تحلیلی-انتقادی، دو دیدگاه متضاد از مباحث ایشان استنباط می‌شود که از مبانی متضاد اندیشه او نشأت می‌گیرد؛ زیرا از ‌طرفی در مسئله چگونگی این ربط، با اعتقاد به بطلان مبانی فلسفی، بینونت بین وجود خالق و مخلوق را مطرح نموده است اما از سوی دیگر، در مقامِ بیان تحلیلِ چگونگی، نسبت به مباحث فلسفی منفعلانه برخورد می‌کند. این پژوهش به دنبال پاسخگويي به اين پرسش است که: «دیدگاه میرزا مهدی اصفهانی، با تمرکز به آثار خود او، در مورد مسئله ربط وجود خالق و مخلوق که از مبانی نظریه بینونت است، ، به چه صورت مطرح‌شده است؟»؛ آنچه در این مقاله مطرح می‌شود بررسیِ تحلیلی‌انتقادی مبانی نظریه بینونت از جمله ربط وجود خالق و مخلوق می‌باشد.