جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل گفتمان انتقادی شاخه ای از علم زبان شناسی است که به بررسی رابطۀ متن و نحوۀ تولید ایدئولوژی می پردازد. نورمن فرکلاف در الگوی پیشنهادی خود برای تحلیل متن، سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین را درنظر می گیرد. مقالۀ حاضر با روش توصیفی-تحلیلی سعی دارد به بررسی دیدگاه مولوی دربارۀ مراحل سیر و سلوک عرفانی بپردازد. این پژوهش در سطح توصیف، کاربرد واژگان هسته ای و روابط معنایی واژگانی و فرآیندها را در مثنوی بررسی کرد. در سطح تفسیر گفتمان های ترک تعلقات، برتری کشف و شهود، انکار عقل جزوی، تدریجی بودن سیر و سلوک و لزوم متابعت از پیر به عنوان گفتمان های غالب مشخص شد. در سطح تبیین نیز این نتیجه به دست آمد که مولوی گفتمان های مسلط عصر خود را در این باره باز تولید کرده و دیدگاه وی در این زمینه با ایدئولوژی غالب روزگار خود همسو است.

کژتابی یک اصطلاح ادبی است که محمل و خاستگاه آن زبان شاعر یا نویسنده است؛ در حقیقت کژتابی و فراهنجاری شامل عبارات و جملات دو پهلویی است که دارای چند معنا و مفهوم می باشد، لذا هر هنرمند برای نشان دادن آن ها از دقایق و ظرایف آشکار و پنهانِ کمیابی بهره گرفته است . نگارنده معتقد است که با تتبع و تفحص در آثار مولانا جلال الدین بلخی به گونه های مختلفی از کژتابی و فراهنجاری(هنجارگریزی) بر می خوریم که در این مقاله آن ها را به صورت های چهارگانه، با عناوینِ: الف: کژتابی ساختاری، ب: کژتابی و فراهنجاری واژگانی ، ج: برجستگی های معنایی و کلامی، د: کژتابی و هنجارگریزی در ساختار محتوایی، دسته بندی نموده و برای هر یک از آن ها نمونه ها و مصادیق فراوانی ذکر کرده است. ما حصل کلام آن که زبان دارای کارکردها و توانمندی های زیادی است که هر زبان آور آن ها را به کار می گیرد تا مجالی برای هنر نمایی بیشتر داشته باشد. مولانا جلال الدین بلخی به عنوان شاعر خلّاق و آگاه، با استفاده از این ظرفیت های زبانی و هنرشاعری خود از آن ها بسیار بهره جسته است.

موضوع علم و علم‌‍‍‍‍‍‍‌آموزی یکی از مباحث مهم و محوری جلال‌الدین محمد بلخی، عارف و اندیشمند­ بزرگ قرن هفتم است که در آثار خود با شناختی دقیق به معرفی و نقد علم و عالمان، و بیان آفات، غایات و آسیب ­شناسی آن پرداخته است. مولوی دانش­ های بشری و صاحبان علوم را به دو دستة حقیقی و دینی، و تقلیدی و دنیایی تقسیم می‌کند؛ اما ضروری­ ترین بحث با جنبة پیشینی و مقدماتی از نظر او آفت‌شناسی، غایت‌شناسی، انگیزه­شناسی و وظیفه ­شناسی دربارة انواع علوم و معارفی است که آدمی در این دنیا فرا می‌گیرد و یا به طالب­علمان و متعلمان آن می‌آموزاند. در این پژوهش با روش تحلیل محتوا و با رویکردی منطقی-روش ­شناختی و هرمنوتیکی، رهیافت­ های نظری و انتقادی مولوی در علم و عالم­شناسی در چهار عنوانِ نقدی و آسیب ­شناسانه، کارکردی و غایت ­شناسانه، روانی و انگیزه ­شناسانه، و اخلاقی و وظیفه ­شناسانه دسته­ بندی شده است. نخستین دستاورد پژوهش آشکار شدن این موضوع است که مباحث مولوی در حوزة علم­ و عالم­شناسی شاید بیشتر و پیش‌تر از دیگر مباحث او ضرورت و قابلیت بررسی علمی و معرفتی دارد، دوم آنکه فواید و کارکردهای بالقوه یا بالفعل منطقی، انتقادی و اخلاقی این نوع علم­ شناسی معلوم می ­شود، و سومین کارکرد مهم و اخلاقی- معرفتی این رویکرد می ­تواند آن باشد که اهل علم را با توجه دادن به آسیب ­ها و انگیزه­ ها و وظایف، از آفات و عوارض ناشی از علم­ آموزی صرف برحذر دارد.

در مقالات شمس تبریزی، در دو جا از دو تحریر مختلف، عبارتی کوتاه هست که در آن «معنا» همان «خدا» دانسته شده است. همین عبارت را مولوی نیز در مثنوی معنوی از قول «شیخ دین» آورده است و مضمون آن نیز بارها در معارف بهاء ولد تکرار شده است. در مقالۀ حاضر، نویسنده پس از مرور پیشینۀ تحقیق‌ها و تفسیرها دربارۀ گویندۀ آن عبارت و معنای آن، با طرح و شرح بخش‌هایی از نوشته‌های مستملی در شرح تعرّف، هجویری در کشف المحجوب و ناصرخسرو در زادالمسافر از یک‌سو و نیم‌نگاهی به نظریه‌ها و مفهوم‌پردازی‌های دریدا، آلستون و ویتگنشتاین از سوی دیگر، کوشیده است زمینۀ تفسیری دقیق‌تر از عبارت «المعنی هو اللّه» را فراهم ‌آورد. چنان‌که در مقالۀ حاضر شرح داده شده، عبارت مذکور مبتنی بر یک تلقی از مفاهیمِ دلالت و معناست و بهاء ولد، شمس و مولانا مخاطبانشان را به «حضورِ» خدا در جهان هستی توجه می‌دهند.

دیدگاه مولانا جلال‌الدین بلخی دربارة مسئلۀ امکان و چگونگی شناخت خـدا بـه دلیـل برخورداری وی از میراث متنوع مشرب­های کلامی، فلسـفی و عرفـانی پیشـینیان، اهمیـت دارد. مولانا معتقد است که در پس همۀ پدیده­های این عالم، وجودی است کامل، آگاه، نامتناهی و دارای همۀ صفات و اسمای حسنی. مولوی این وجود را خدا می‌نامد. خداوند منشأ و سرچشمۀ لایزال هستی و زندگی است. خداوند خالقی است که همۀ کاینات را از «عدم» و فقط به اراده خویش آفریده است. کانون و محور اندیشۀ مولانا، خداوند «فعال ما یشاء» و قادر مطلق است. انسان مورد نظر مولوی، موحد و یگانه‌پرست است. او محو در صفات و اسمای خداوند است. این انسان برای پیروزی بر تعارضات درونی و تمایلات حیوانی، همواره در جهاد و مبارزه با خود است. سلوک عرفانی، عبادت عاشقانه و خودسازی، توشه راه اوست. او به عشق و محبت الهی همۀ مخاطرات «سفر الی الله» را پذیرفته، دم به دم خود را به حوزۀ جاذبۀ ربوبی نزدیک می‌سازد. بدین ترتیب مولانا با استفاده از زبان بلند عرفان و هنر، صنعت شعر و نثر روح‌نواز، دیدگاه خود دربارۀ خدا، جهان و انسان و رابطه آن‌ها را بیان می‌کند. در این پژوهش تلاش گردیده است تا با روش توصیفی – تحلیلی و با استفاده از منابع اسنادی و کتابخانه‌ای به بررسی موضوع انواع معرفت و مفهوم خدا از دیدگاه عرفانی مولوی، پرداخته شود و نویسنده در این نوشتار، به تحلیل بیشتر شیوه‌های معرفت و شناخت خدا پرداخته است.