جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از جمله حقايقي که در قرآن کريم مطرح شده و انديشمندان بسياري دربارة آن اظهار نظر کرده‌اند «عرش» و «کرسي» است. علامه طباطبائي يکي از انديشمنداني است که با تلفيقي از روش «عقلي» و «نقلي» به تبيين آن پرداخته است. از منظر ايشان، «عرش» و «کرسي»، حقيقت واحدي است که به حسب اجمال و تفصيل و بطون و ظهور، به دو مرتبه تقسيم و از هم جدا مي‌شوند؛ به‌گونه‌اي‌که اجمال آنچه در عرش است به‌ تفصيل در کرسي ظهور پيدا مي‌کند. اين ‌دو حقيقت موجوداتي مجرد و از حقايق عالم عقل به‌شمار مي‌روند و دو مرتبه از مراتب علم فعلي حق تعالي هستند. صور و تمثال تمام موجودات در عرش و کرسي وجود دارد و تدبير امور عالم و زمام جميع حوادث و اسباب آنها به عرش منتهي مي‌گردد. عرش و کرسي در دنيا و آخرت حاملاني دارند. براي اين‌ دو حقيقت در شريعت، اوصاف گوناگون و نام‌هاي متفاوتي نيز ذكر شده است.

مسئله خلقت وآفرینش نظام هستی به نحو عام وخلقت انسان به طریق خاص در ادیان وبه ویژه در ادیان ابراهیمی از جایگاه رفیع وبلندی بر خوردار است،زیراکه اعتقاد به آن به معنا ومفهوم قبول توحید در خالقیت پروردگار ونفی وانکار ازلی بودن عالم است.هنگامی که داروین نظریه«تکامل تدریجی» را مطرح کرد،برای برخی از متکلمان وشریعتمداران این تصور پدید آمد که قبول واعتقاد به این نظریه با ظواهر کتب مقدس در تعارض است،چه به باور آنها کتب مقدس مدافع «خلقت دفعی»است.بتدریج این نزاع به یکی از مسائل تعارض علم ودین افزوده شد،نخست متکلمان مسیحی،سپس متکلمن سایر ادیان با آن مخالفت نمودند.این مشاجره به غلط نمادی برای تقابل علم ودین گردید.اختلاف نظرعلامه طباطبائی ودکتر سحابی را نیز می توان در همین راستا تلقی کرد.در این مقاله ضمن بررسی دیدگاه این دو متفکر -که یکی از موضع کلامی ودیگری از جایگاه علم تجربی به مسئله خلقت انسان پرداخته است- با روش تحلیلی در مقام مقایسه وداوری برآمده ووجوه اشتراک وافتراق دیگاه آنها را بیان کرده ایم؛نوآوری این مقاله و مزیت آن بر نوشته های دیگر در این زمینه نیز همین است.نویسندگان بر این باورند که اختلاف درکیفیت خلقت انسان که به نحو تدریجی ویا دفعی است،تأثیری منفی دراعتقاد مؤمنان به خدا ندارد،زیرا آنچه برای یک خدا باور اهمیت دارد،این است که باور داشته باشد ،خداخالق او و خالق جهان است وتدریجی ویا دفعی بودن خلقت مربوط به کیفیت خلقت است ونه اصل خلقت.

پژوهش حاضر با عنوان فضایل چهارگانه‌ی اخلاقی از دیدگاه ابن میثم بحرانی به روش( اسنادی کتابخانه‌ای) و تحلیلی انجام شده‌، بررسی حاصله از این پژوهش حاکی از آن است که حکمای پیشین مانند افلاطون، ارسطو، ابن مسکویه، ابن سینا،خواجه نصیرالدین طوسی و ملّا احمد نراقی معتقد به نظریه‌ی اعتدال در کسب فضابل اخلاقی هستند، به عبارت دیگر راه رسیدن به فضائل را تأمینِ فضیلت‌های چهار گانه، حکمت، شجاعت، عفّت و عدالت در نفس انسان می‌دانند. لازم به ذکر است که ابن میثم بحرانی به تأسّی از ارسطو و ابن مسکویه کمال حکمت عملی را در حکمت، شجاعت و عفّت دانسته که با تحقّق یافتن آنهادر نفس، عدالت پدیدارگردد. علامه طباطبایی نیز به تأسی از گذشتگان در ابتدای راه قائل به نظریه اعتدال بوده ولی معتقد است که عمده ی راه بایدمبتنی بر اخلاق توحیدی بر مبنای معرفت النفس باشد. بنا براین این دو حکیم در پذیرش اصل نظریه اعتدال با یکدیگر اشتراک نظر دارند ولی علامه طباطبایی اعتدال را برای تکمیل اخلاق کافی ندانسته و نظریه اخلاقی توحید رامبتنی بر معرفت النفس مطرح می کند.

این کتاب برگزیده‌ای از مطالبی است که علامه طباطبائی در تفسیر المیزان، به مناسبت آیانی که در آنها به قوم یهود و ویژگی‌های آن اشاره شده، آورده است. علامه طباطبایی ضمن بیان دیدگاه قرآن در این زمینه، روایات معصومین را نیز مدّ نظر داشته و فصلی جداگانه تحت عنوان «بحث روایی» به این مهم اختصاص داده است. وی به موازات آن دیدگاه دانشمندان، مورخان و مفسران را نیز مطرح ساخته و در برخی موارد برای اثبات مدعای خود به تورات استناد نموده و به نقل و نقد مطالب آن پرداخته است. این کتاب مشتمل بر نُه بخش است که هر بخش چند فصل دارد. در بخش نخست مباحث مربوط به تورات و تحریف آن و بحث کتمان حکم رجم از سوی یهودیان آمده است. در بخش‌های دوم تا چهارم ابعاد اعتقادی، اخلاقی و اجتماعی قوم یهود از منظر قرآن بررسی شده است. بخش پنجم کتاب به چگونگی برخورد یهودیان با پیامبران خدا از جمله موسی (ع)، عیسی (ع) و حضرت محمد (ص) اختصاص دارد. بخش ششم چگونگی توطئة یهود در ماجرای تغییر قبله را مورد بررسی قرار می‌دهد. در بخش هفتم داستان مخالفت یهودیان پیمان‌شکن بنی‌نضیر، بنی‌قریظه و بنی‌قینقاع با رسول اکرم (ص) و داستان‌هایی که از آنها در قرآن آمده، بررسی شده است. در بخش هشتم چگونگی دسیسة یهودیان برای وارد‌کردن احادیث و خرافات جعلی اسرائیلیات در روایات اسلامی از نظر گذرانده شده و آخرین بخش به جستاری در جایگاه یهودیان در اندیشة مسلمانان و موضع مسلمانان نسبت به این قوم اختصاص دارد.

تفسیر راهنما کتابی به زبان فارسی در تفسیر قرآن کریم اثر اکبر هاشمی رفسنجانی که نگارش آن پیش از انقلاب اسلامی ایران آغاز شده و بعدها توسط محققان و قرآن پژوهان مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی قم و زیر نظر نویسنده ادامه یافته است. از ویژگی‌های این تفسیر، بهره‌مندی از کلید واژه‌های موضوعی قرآن و برداشت‌های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه‌بندی و تفکیک شده است. این تفسیر در سال ۱۳۷۲ش کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.

کتاب"آیات عتاب الانبیاء علیهم السلام فی القرآن الکریم: دراسة تحلیلیة" به بررسی عتاب قرآن نسبت به انبیاء در قرآن کریم می پردازد و معنی عتاب را بررسی و به شبهات موجود پاسخ می دهد و اینکه واقعا قران انبیاء را مورد عتاب قرار داده است یا نه چیز دیگری از آیات فهمیده می شود؟

بحث جبر و اختيار یکي از مسائل مهم و معضلات فلسفي است.در طول تاریخ، فيلسوفان شرق و غرب در باب آن به تاملات بسيار پرداختند. فيلسوفان اسلامي در لابالی مباحث مربوط به کيفيات نفساني، اصل عليت و صفات الهي به بحث دربارة این مسئله پرداختند. علامه طباطبائي، هم در آثار فلسفي خود و هم در تفسير الميزان ابعاد مختلف جبر و اختيار را مورد بررسي و توجه قرار داده است.علامه با فطری دانستن مسئلة اختيار در ابتداء نظر ماده گروان در باب جبر در افعال آدمي را نقد کرده، سپس با طرح فرضهای مختلف افعال انسان، اراده و اختيار آدمي را مورد بررسي قرار داده است. علامه بر اساس روش فلسفي خود با تحليل مفاهيم سه گانة اراده، اختيار و ضرورت، روابط آنها را با یکدیگر با کاوشهای فلسفي خود تجزیه و تحليل کرده است. وی در لابالی بحث های خود هم به نقد نظریات متکلمان اشعری و معتزلي پرداخته و هم آراء برخي از اصوليين در باب اولویت (در تحليل اختيار) را نقادی کرده است.

مناهج البيان في تفسير القرآن، حاصل تدريس تفسیر مؤلف آن، مرحوم ملكى ميانجى است كه از اوان ورود به شهر مقدس قم، به سال 1378ق، آغاز گرديده است و نخستين جلد آن، تفسير سوره فاتحة الكتاب در سال 1413ق، به چاپ رسيده است. مجموع مجلدات آن، 6 مجلد و 6 جزء (دو جزء از آخر قرآن و چهار جزء از اول قرآن) است. مفسر محترم، در مقدمه جلد اول، پس از اشاره مختصر به روش تفسيرى خود، به مباحث علوم قرآن، فضيلت و شناخت قرآن و اهميت تفسير مى‌پردازد و نيز درباره حجيت ظواهر قرآن، تفسير قرآن به قرآن و تفسير قرآن به حديث، محكم و متشابه، تأويل و تفسير، تفسير به رأى، ناسخ و منسوخ، اعجاز و تحدى و حدوث قرآن سخن مى‌گويد و نكات ظريف و قابل توجهى در طرح مباحث و نقد ديدگاه‌هاى ديگران ارائه مى‌دهد. شيوه كلى مفسر، موجزگويى و در حد اشاره به مبانى تفسير و كلام و توضيح معانى و احيانا طرح و تحليل مباحث اعتقادى است. ترتيب مباحث در اين تفسير بدين شكل است كه در هر قسمت، مجموعه‌اى از آيات را مطرح مى‌كند و آن را از نظر بيان آيه و واژه‌شناسى، كلمه كلمه رسيدگى مى‌كند، سپس كلمات و جملات را توضيح مى‌دهد. در جايى كه حديثى رسيده باشد و به فهم كلام كمك كند يا در كليت بحث مفيد افتد، متعرض مى‌شود و از ديدگاه‌هاى مفسران شيعه و سنى، به‌ويژه شيخ طبرسى، شيخ الطائفه طوسى، جارالله زمخشرى، فخرالدين رازى استفاده مى‌كند. البته در بسيارى از موارد، اين نقل همراه با نقد و تحليل و مناقشه اقوال است. اين نقدها بيشتر نسبت به زمخشرى و فخر رازى است، گرچه كسانى مانند علامه طباطبايى و شيخ محمد عبده در تفسير المنار از اين نقدها بى‌نصيب نيستند و با تكيه كلام «و من العجيب»، آنان را مورد نقد قرار مى‌دهد. بدين سان از ويژگى‌هاى اين تفسير، همين قسمت از مباحث تفسير است كه به شكل گسترده و اجتهادگونه با نقادى و زير و رو كردن مطالب، به تحليل و بررسى آيات مى‌پردازد. به‌هرحال، طبق روال بسيارى از تفاسير كه مباحث، به ترتيب سوره و آيه به آيه شروع مى‌شود. اين تفسير نيز چنين است و در آغاز هر سوره، كلياتى از مطالب درباره سوره، مانند: مكى و مدنى بودن و ترتيب نزول را به نقل از مجمع البيان ارائه مى‌دهد، آنگاه به توضيح واژه و تبيين كلام و استشهاد روايت مى‌پردازد. مرحوم ملكى از منابع تفسيرى بسيارى استفاده مى‌كند. از مهم‌ترين منابع اين تفسير، مجمع البيان طبرسى، مفاتيح الغيب رازى، كشاف زمخشرى، تبيان شيخ طوسى و المنار رشيد رضا و الميزان علامه طباطبايى است. ضمنا يكى از تأليفات مفسر كتاب «بدايع الكلام» است كه به تفسير و تبيين آيات احكام - كتاب طهارت و قسمت‌هاى مهم صلات - مى‌پردازد و چنان‌كه از مقدمه اين اثر استفاده مى‌شود، حاصل بحث و تدريس مؤلف در جمع شاگردان خود در حوزه علميه بوده است و چون مباحث اين كتاب در بخش‌هاى زيادى با تفسير مشترك است، مى‌توان اين كتاب را مجموعه‌اى از اين تفسير به حساب آورد (چنان‌كه «توحيد الإمامية» ايشان نيز همين خصوصيت را دارد). به‌هرحال، در اين كتاب افزون بر مباحث تفسيرى و جمع ميان آيات و تطبيق و طرح مطلب فقهى و اصولى، به مباحث اعتقادى و معارف، همچون مباحث: امامت (ص80-123) شفاعت (ص199-204) و عصمت (ص125) مى‌پردازد و با همان مشرب مباحث را به‌طور استدلالى و تحليلى مورد توجه قرار مى‌دهد. از نكات قابل پيش‌بينى در اين كتاب، نقد آراى فلاسفه و طرح ديدگاه عرفا و نقد آنهاست. از نمونه بحث‌هاى مفسر در پژوهش‌هاى اصولى و ادبى، بحث طهارت اهل كتاب، حقيقت شرعيه و مفهوم «إنما المشركون نجس» (توبه، 28/9) است. طبق شواهد و ارجاع‌هاى تفسير، كتاب «بدايع الكلام» پيش از تفسير، نگارش يافته است. از نكات جالب توجه اينكه ايشان در تفسير قرآن، در جاى‌جاى اين كتاب از آيات ديگر، براى فهم و تفسير قرآن استفاده كرده و به موارد مختلف استشهاد كرده‌اند. مرحوم ملكى يكى از كسانى است كه به‌طور گسترده از روايات اهل‌بيت در تفسير و فهم معناى آيه و اشاره به مصاديق كلام استفاده مى‌كند و از جهتى مى‌توان احاطه مفسر به روايات اهل‌بيت و مراجعه به آن‌ها را از جنبه‌هاى مختلف، يكى از مشخصه‌هاى بارز اين تفسير دانست. از نكات قابل يادآورى، اهتمام مفسر به نشان دادن منابع روايى است و چون ايشان از منابع فراوانى در حديث و تاريخ و سيره استفاده مى‌كند، همواره مشخصات اين منابع را يادآور مى‌شود. از مهم‌ترين منابع روايى وى، كتب اربعه، تفسير البرهان، نور الثقلين، الدر المنثور، بحار الأنوار، سيره ابن هشام و مروج الذهب است. مرحوم ملكى يكى از كسانى است كه در آغاز تفسير، ضمن تأكيد بر اجتهادى بودن تفسير، به اهميت عقل در كار تفسير اشاره مى‌كند و در كتاب توحيد الإمامية، بحثى گسترده درباره عقل و حجيت آن در كتاب و سنت دارد و عقل را، به عقل اصطلاحى و عقل فطرى تقسيم مى‌كند و موارد تعارض ميان عقل و نقل را توضيح مى‌دهد. به‌هرحال تفسير مناهج پر است از استدلالات عقلى بر اثبات مطالب اعتقادى و اخلاقى و حتى فقهى. بى‌گمان كسى كه اجتهاد مى‌كند و به ظاهر الفاظ بسنده نمى‌كند و از چند و چون مطالب سؤال مى‌كند و كاوشى در مضمون و دلالت آيات دارد، در حقيقت كنكاشى عقلانى دارد و عقل خود را در مفهوم و پيام آيه به كار مى‌برد. مرحوم ملكى در تفسير، به لغت توجه بسيار گسترده دارد. در هر مورد، به‌ويژه در كلمات مشكل و غريب و بحث‌انگيز، استفاده از لغت و اقوال مفسران عصر پيامبر و تابعان، كار جدى اوست. ايشان در استناد به كلام لغويان، مانند ابن منظور در لسان العرب، ابن فارس در مقاييس اللغة، فيروزآبادى در قاموس المحيط، طريحى در مجمع البيان، راغب در مفردات يا كتاب‌هاى لغت معاصر، مانند: أقرب الموارد عنايت دارد و در مواردى به نظر مجمع البيان در بحث لغت‌شناسى‌ها، به‌ويژه گفتار تابعان در معناى واژه اهميت مى‌دهد؛ گرچه از نكات جالب اين بحث، استناد به معانى آيات ديگر و حتى روايات رسيده در تفسير است. البته گاه استفاده از روايت براى كاوش‌هاى واژگانى نيست و ارتباطى با تعيين مصداق و موارد معناى كلمه پيدا مى‌كند. مرحوم ملكى نسبت به تفسير آن دسته از آيات كه به علوم روز مربوط مى‌شود، بسيار مستنكف است و هر جا كه به آياتى اين چنين مى‌رسد، تنها با توجه به آيات مرتبط ديگر، تفسير مى‌كند و سعى دارد، از داخل شدن در بحث‌هاى علمى و فنى پرهيز كند و اگر در مواردى هم اشاره‌اى دارد، با توجه به گفته‌هاى مفسران پيشين است. مرحوم ملكى، از تربيت‌يافتگان مكتب تفكيك و از مخالفان روش تفسير فلسفى است. او با تفسير عقلانى، مخالفتى ندارد و همان‌طوركه در مقدمه تفسير اشاره مى‌كند يكى از منابع فهم قرآن را عقل مى‌داند؛ اما در جاى‌جاى تفسير به نقد فلاسفه و شيوه برداشت آنان در مسائل معروف و مورد اختلاف، ميان متكلمان و فلاسفه مى‌پردازد. از آنجا كه تفسير مناهج بسيار موجز است، طبعا بحث‌هاى مرتبط با تفسير در آن به شكل گذرا و در محدوده‌اى خاص مطرح شده است؛ لذا در زمينه علوم قرآن مباحثى را به‌طور فشرده و در سايه تفسير مطرح كرده است.

در این کتاب ارزشمند موضوعات مهم مورد بحث در هر یک از مجلدات تفسیری و سوره‌های قرآن معرفی شده است. نگارنده (محقق) به ترتیب حروف الفبا و به صورت موضوعی موضوعات مهم مندرج در تفسیر المیزان را بیان کرده و آدرس شماره جلد و صفحه را نیز ذکر کرده است. موضوعاتی مانند آخرت، آدم، ابناء آدم، آزر، آیه، ابرار، ابراهیم، ابلیس، اتحاد، اجل، احبار، احتکار، احد، احقاف، اختلاف، اختیار، اخلاص، اخلاق و... به ترتیب حروف الفبا و ذکر آیات و سوره‌های مرتبط با این موضوعات از مباحث مهم مطرح شده در این مجلد است که با هدف تحقیق آسان برای قرآن‌پژوهان ارائه شده است.

کتاب علم الیقین فی تنزیه سید المرسلین ص درباره این نکته بحث می کند که سوره عبث و تولی که خطاب قرآن خطابی است که می گوید عبس و تولی صورت در هم کشید و... که بعضیا خواستن از این طریق به پیامبر ایراد بگیرند که پیامبر کار درستی نکرده و قرآن عتاب کرده به ایشان... واقعا این سوره در حق که نازل شده است و مصداق آیه چه کسی یا کسانی می باشند؟ نظرات اقوال علمای امامیه ، سبب نزول آیه از طرق عامه ، اسائه ادب اشاعره به پیامبر ص ، جواب به شبهات مطرح شده ، سیره رسول الله ... از جمله مطالب مطرح شده در کتاب می باشد.