جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حشر حیوانات از جمله مباحثی است که همواره میان حکما، متکلمان و بزرگان دین مورد اختلاف بوده است. برخی از آنان معتقدند که نفوس حیوانات پس از مرگ، هیچ­گونه بقایی ندارد و برخی دیگر که معتقد به تجرد نفس حیوانات هستند، قائل به وجود حشر برای آنان می­باشند. در این مقاله، ضمن پذیرش حشر نفوس حیوانات بر اساس آیات و روایات، به بررسی نحوۀ حیات برزخی و اخروی حیوانات از منظر دو فیلسوف حکمت متعالیه، ملاصدرا و امام خمینی پرداخته و بررسی می­شود که تفاوت حشر نفوس حیوانات و نفوس انسان­ها در چیست و آیا این حشر، میان همه حیوانات مشترک است یا نحوه حشر حیوانات نیز با یکدیگر تفاوت دارد و سرانجامِ این نفوس، چگونه خواهد بود و آیا سعادت و شقاوتی برای حیوانات در عالم قیامت متصور است؟ در این مقاله، ضمن پاسخ به سؤالات فوق، به بررسی یکی از مباحث مهم حشر نفوس، یعنی وجود یا عدم وجود قوه خیال در حیوانات پرداخته می­شود. اثبات قوه خیال در حیوانات، یکی از دلائل اثبات تجرد نفس آنان است. سپس با بیان دلائل دیگر تجرد نفوس حیوانات و براساس نظرات ملاصدرا و امـام خمینی، در نهایت این جمع­بندی حاصل می­شود که حیواناتی که دارای قوه خیال هستند، با اتصال به رب­النوع خود، تجرد برزخی داشته و در قیامت، حشر شخصی جزئی داشته و دیگر حیوانات، دارای وجود رابط بوده و با مرگشان با رب­النوع خود اتحاد برقرار کرده و تعین خود را از دست می­دهند.

یکی از مبنایی‌ترین مباحث فلسفی بحث از اصالت وجود یا ماهیت است که در موضع‌گیری‌های فکری - فلسفی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. ملاصدرا «اصالت وجود» را بعنوان مبنای حکمت متعالیه با ادلّه محکم اثبات نمود و با بررسی حکمای پیش از خود، مشائیان را قائل به اصالت وجود و اشراقیان را اصالت ماهوی نامید. هرچند مساله‌ی اصالت وجود یا ماهیت نزد حکمای متقدّم بدین گونه مطرح نبوده، لکن با بررسی آثار و عبارات ایشان می‌توان یکی از طرفین مساله را به آنان نسبت داد. این پژوهش درصدد است تا نشان دهد با وجود تصریح عبارات و موضع‌گیری‌های غیاث‌الدین بر «اصالت ماهیت»، لکن چون در آن زمان مساله‌ی اصالت وجود یا اصالت ماهیّت هنوز به درستی تنقیح نشده و وی به تبعات اصالت وجود یا ماهیت التفات نداشته، نظراتش در برخی از مباحث همچون وجود ذهنی، اشتداد در کیف، استکمال نفس و نفی ماهیت از واجب‌الوجود با «اصالت ماهیت» ناسازگار است.

تبیین چیستی و راه نیل به «سعادت» به عنوان ایده‌ای اساسی در زندگی انسان و «سیاست» به عنوان جامع اعتبارات قدرت‌بنیاد بعدالاجتماعی، همواره مورد توجه فیلسوفان مسلمان بوده و صدرالمتألهین نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. این مقاله در پی پاسخ به این سؤال اصلی است که رابطه سعادت و سیاست در ضمن فهم معنای آن‌ها نزد ملاصدرا چگونه است؟ در فرایند پاسخ به این سؤال، مقاله به سعادت و مساوقت آن با وجود، خیر و سلامت از نظر ملاصدرا می‌پردازد و اهمیت کمال عقل نظری و عملی را در تحقق سعادت بیان می‌کند. صدرا از سعادات متفاضل و ملائمت آن‌ها با مرتبت انسان‌ها و توان ادراکیشان سخن می‌گوید و در نهایت نیز به سعادت قصوی التفات دارد. سیاستی که او به اجمال طرح می‌کند نیز بخشی از قوس صعود نفس و صیرورت سعادتمندانه‌اش با دو بال عقل نظری و عقل عملی است که رهنمون بیت الله المحرم می‌شود. حضور اجتماعی انسان شرط تکامل و نیل به سعادت عنوان شده و اساسا معاش، معبر معاد شناخته می‌شود. پس در مقام دستاورد مقاله می‌توان به وضوح، «برهم‌کنش دوسویه سعادت و سیاست» را مورد اذعان قرار داد. در واقع هم تمام توجه صدرا در ترسیم ابعاد سیاست مطلوبش، مصروف تأمین سعادت برای اهالی مدینه فاضله می‌گردد تا در سایه انسان کامل، غایت نهایی که فناء فی الله است حاصل شود و هم تحصیل سعادت جز از مسیر یک سیاست متعالیه به دست نمی‌آید. این مقاله، با رویکردی بنیادین در پژوهش و روشی متخذ از روش تفسیری رئالیستی که با حفظ تفاوت‌هایی در هستی‌شناسی معنا و معرفت‌شناسی آن به هرمنوتیک هرش نزدیک است، معنای لفظی سعادت و سیاست را در ژانر فلسفی اصالة الوجودی واکاویده است.

ملاصدرا در باب نقش فطرت در هدایت­پذیری انسان، تعابیر گوناگونی دارد. در مواضعی فطرت همه انسان­ها را قوه و استعداد کسب فضایل و رذایل و در همه انسان­ها یکسان دانسته که نتیجه این امر یکسان­انگاری انسان­ها در امر هدایت­پذیری است. در مواضع دیگری فطرت انسان را عامل هدایت دانسته و ضلالت را اکتسابی می­داند و در مواردی نیز از انسان­هایی سخن گفته است که فطرتشان بر کفر سرشته شده و امکان معرفت حق و شایستگی هدایت را ندارند. به نظر می­رسد فهم اختلاف اقوال در آثار ملاصدرا با توجه به نگاه تشکیکی او و اعتقاد وی به تمایز سرشت و خمیرمایه اولیه انسان­ها میسر است. از نظر صدرالمتألهین نفوس و ابدان انسانی از بدو آفرینش، در صفا و کدورت، شدت و ضعف و شرافت و خست با یکدیگر تفاوت دارند و همین امر به تمایز آنان در گرایش به خیر و شر انجامیده است. بر این اساس با طیفی از انسان­ها مواجهیم که در دو سر این طیف، هدایت­یافتگان و گمراهان قطعی هستند و در میانه آن، انسان­های متمایل به خیر یا شر و یا در حد وسط آن دو. با وجود تصریح ملاصدرا در به­کارگیری تعابیری چون کفر فطری و گمـراهی سرشتی، از آنجا که وی بر عنصر اختیار در شکل­گیری فعل انسان تأکید فراوانی دارد، شارحان چنین تعابیری را به معنای اقتضاء و علیت ناقصه سرشت انسانی در گرایش به کفر دانسته­اند، نه حتمیت و ضرورت.

تلاش صدرالمتألهین برای ایجاد آشتی میان فلسفه و عرفان، وی را با دشواری‌هایی مواجه کرده است که برخی از آنها توسط خود وی مورد توجه قرار گرفته و برخی را می‌توان با توجه به مذاق و مبانی وی کنکاش کرد. یکی از این دشواری‌ها عبارت است از انطباق تجربه عارفانه وحدت وجود با قاعده تناقض. این ادراک حضوری که یگانگی مخلوقات با خالق و در عین حال دوئیت آنها را مدعی است، قاعده منطقی- فلسفی امتناع تناقض را به چالش می‌کشد. هدف این نوشتار پاسخ به این پرسش است که صدرالمتألهین چه راه‌‌‌‌‌‌کاری برای این اشکال داشته است؟ هرچند وی در آثار متأخر خود به وحدت شخصی وجود قائل شده، اما به نظر می‌رسد نظریه وحدت تشکیکی وجود - علی‌رغم عدم تصریح خود ملاصدرا - راه‌حلی از جانب وی برای خروج از این اشکال بوده است. با این‌حال، روش توصیفی و تحلیل انتقادی نگارندگان حاکی از عدم کفایت این نظریه برای حل این تناقض‌نما است. منطق باور نیز نمی‌تواند برای خروج از این اشکال راهگشا باشد. نگارندگان نشان داده‌اند که براساس مبنای صدرالمتألهین در مسئله وجود ذهنی، قاعده امتناع اجتماع متناقضین در عوالم غیرمادی مضیق شده و امکان جمع برخی امور متقابل در آن فراهم می‌باشد و از این رهگذر می‌توان در حل تناقض‌نمای وحدت وجود نیز بهره جست. در مجموع، روشن است که ملاصدرا نه می‌خواسته و نه - با توجه به مبانی فکری خود- می‌توانسته تناقض‌باوری و نقض قاعده تناقض را پذیرا باشد.

پلانتینگا از فیلسوفان فضیلت‌گرا و در معرفت‌شناسی دارای رویکرد وثاقت‌گرایی و برون‌گرایی است. در اعتمادگرایی مبتنی بر فضیلت به ویژگی‌های فضیلتی و رذیلتی فاعل شناسا اعم از ویژگی‌ها و استعداد قوای معرفتی برای مودی به صدق بودن باور تاکید شده است. پلانتینگا در معرفت‌شناسی عام نظریه ضمانت را در مکانیزم کارکرد صحیح قوا تقریر کرد و برای ضمانت چهار شرط قرار داد که عبارت است از: صحت قوای معرفتی، صحت کار و محیط مناسب، هدف و برنامه. او در معرفت‌شناسی دینی انسان‌ها را دارای حس الوهی می‌داند که در شرایط مناسب، حس خداشناسی فعلیت‌یافته باورهای دینی صادق تولید می‌کند. از نظر ملاصدرا قوای ادراکی و ویژگی‌های فاعل شناسا در شکل‌گیری باور مؤثر هستند. ملاصدرا با شرط فضیلت‌مندی قوای ادراکی در مورد گزاره‌های دینی، قوای موجد باورهای دینی صادق را از سایر قوا متمایز می‌کند. او قوه قدسیه را در انسان‌هایی که دارای قوای ادراکی موهبتی هستند، با دو فرایند وحی و الهام، موجد باور صادق دینی می‌داند. خطاناپذیر دانستن باورهای صادق حاصل از قوه قدسیه و ذاتی دانستن قوای ادراک گزاره‌های دینی، گسترده‌بودن باورهای دینی صادق و تأثیر عوامل غیرمعرفتی مؤثر بر معرفت و نقش فضایل اخلاقی در معرفت از دلایل مشابهت دیدگاه ملاصدرا به پلانتینگا می‌باشد.

صدرالدین دشتکی، مبدع نظریۀ ترکیب اتحادی و به تبع او، صدرالمتألهین شیرازی معتقدند که هر ترکیب حقیقی اتحادی است، اما آیا نظریۀ ترکیب اتحادی ملاصدرا با نظریۀ ترکیب اتحادی دشتکی متفاوت است؟ در این مقاله نشان داده‌ایم که ملاصدرا در این بحث کاملاً همراه با دشتکی و ناظر به کلمات وی حرکت کرده و در مواضعی دیدگاه دشتکی را نقد کرده و از او فاصله گرفته است. ملاصدرا معتقد است دشتکی از عهدۀ تبیین دقیق ترکیب اتحادی بر نیامده و وجود خارجی اجزای مرکب را انکار کرده است، اما نشان داده‌ایم که نقد ملاصدرا بر دشتکی وارد نیست و دیدگاه این دو دربارۀ ترکیب اتحادی تفاوتی ندارد، مگر در برخی مقدمات و جزئیات و تبیین‌های فلسفی مبتنی بر نظریۀ وجود، و اگر تفاوتی جدی در کار است، به اختلاف نظریۀ وجود این دو فیلسوف باز می‌گردد. نگاه خاص وجودی ملاصدرا البته موجب می‌شود که تبیین وی از این نظریه متفاوت و ویژه باشد.

در تبیین نحوۀ فاعلیت الهی و غیرالهی، قاعده «لامؤثر فی الوجود الا الله» مورد پذیرش و تأکید اشاعره و ملاصدرا است. لکن هر کدام، تفسیری متفاوت از این قاعده ارائه کرده­اند. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی – انتقادی، با بررسی تطبیقی میان این دو دیدگاه درپی­فهم پاسخ به ­این سؤال هستیم که تبیین، مبانی و لوازم دو دیدگاه از فاعلیت الهی و غیرالهی برپایه قاعده مزبور چیست؟ اشاعره بر اساس این قاعده، هرگونه علیت و تأثیر و تأثُّر را در میان فاعل­های غیر الهی انکار کرده­اند و فقط فاعلیت مستقیم الهی را برای همه افعال می­پذیرند. اما ملاصدرا بر اساس مبانی­ فلسفی خود در حکمت متعالیه، ضمن اثبات فاعلیَّت قریب الهی برای تمامی افعال، نقشی را نیز برای فاعل­های غیرالهی در افعال می­پذیرد و گونه­ای از تأثیر و تأثُّر در میان مخلوقات را اثبات می­کند. هر دو دیدگاه دارای اشتراکات و افتراقاتی هستند و هیچ­یک از آن دو خالی از اشکال به­نظر نرسید. با این­حال به­نظر می­رسد از میان تبیین­های متعدد و مختلفی که از دیدگاه ملاصدرا ارائه شده است، تبیینی که ملاعلی مدرس از آن ارائه کرده، تا حد زیادی پیراسته از اشکالات می­گردد.

مسئله اساسیِ این پژوهش بررسیِ «تبیینِ علّیِ عمل» و هدفِ آن کشفِ الگوی عامّ قیاسی- قانونی به روشِ تحلیلی-توصیفی در فلسفه‌ی صدرالمتألّهین و نقدِ این الگو از طریقِ بررسیِ لوازمِ منطقیِ آن ‌است. از نظرِ ملاصدرا، عمل، فعلِ ارادیِ آدمی است که وی به آن آگاهی مرتبه‌ی دوم دارد؛ از این‌رو تبیینِ علّیِ عمل نیازمندِ کشفِ مبادیِ این دو عنصر یعنی فعلِ ارادی و آگاهیِ مرتبه‌ی دوم است. مبدأ اصلیِ صدورِ فعلِ ارادی در حکمتِ متعالیه تصدیق به‌فایدۀ آن توسّطِ قوّۀ متصرّفه‌است و مبادیِ دیگر، همچون قوّۀ شوق، اراده و قوّۀ فاعله به‌طورِ مکانیکی نقشِ خود را در صدورِ فعلِ ارادی ایفا می‌کنند. سلطنتِ متصرّفه در پیدایشِ فعلِ ارادی با دخالتِ عقلِ عملی به‌عنوانِ مبدأ آگاهی‌ساز، تعدیل می‌شود به‌طوری که عمل فعلِ ارادی است که از کانالِ عقلِ عملی عبور کند. از نظرِ صدرالمتألّهین، علّتِ حصولِ یک عمل در نهایت یا تصدیقِ یکی از دو قوّۀ متصرّفه یا عاقله به انجامِ آن عمل بدونِ وجودِ تصدیقِ مُعارض است و یا تصدیقِ یکی از این دو قوّۀ ادراکی به انجامِ یک عمل و غلبه برشوقِ ناشی از تصدیقِ مُعارض قوّۀ دیگر است؛ بنابراین «تصدیق به سودمندیِ یک عمل» در صورت «نبودِ تصدیقِ معارض» یا «غلبه بر شوقِ ناشی از تصدیقِ مُعارض» الگوی عامّ قیاسی-قانونی را در بابِ عمل، در حکمت متعالیه می‌سازد. اشکالِ هنجارمندی، عدمِ تبیینِ علّی در هنگامِ تعارض شوق‌ها و جبرگرایی سه اشکالِ وارد بر نظریۀ صدرالمتألّهین در بابِ تبیینِ علّی است.همچنین تفسیرِ قُوای نفس به مراتب یا شئونِ نفس، دخالتی در الگوی تبیینِ علّی ندارد بلکه صرفاً منجر به تغییر در ادبیّاتِ بحث می‌شود وهمان اشکالاتِ مذکور پابرجا خواهد ماند.

‌در این پژوهش با تمرکز بر موضوع عقلانیت اخلاقی، آرای ‌ابن‌تیمیه و ملاصدرا در این موضوع تحلیل و بررسی می‌شود. با قبول عقلانیت اخلاقی در جایگاه رویکردی که افزون بر مبنای عقلانی، به سازگاری عمل ـ نتیجه باور دارد، می‌توان اندیشۀ دو متفکر را این‌گونه تفکیک کرد: الف) ابن‌تیمیه با قبول وابستگی تام اخلاق به شریعت در مسیر نظریۀ موسوم به امر الهی (حُسن و قبح شرعی) گام برمی‌دارد و در حوزۀ عمل اخلاقی هم نوعی از تکلیف‌گرایی شریعت‌محور را توسعه بخشیده است. ب) ملاصدرا با تکیه بر تمایز مفهومی و این‌همانی مصداقی دین و اخلاق، رویکرد موسوم به نظریۀ قانون طبیعی (حُسن و قبح عقلی) را مرجح می‌داند و در حوزۀ عمل اخلاقی هم به رویکرد فضیلت‌گرایانه متمایل شده است. با این وصف و در مقام داوری به نظر می‌رسد رویکرد ملاصدرا از حیث توجه به ارزش و استقلال عقلانی حیات اخلاقی و همچنین از حیث توجه به ابعاد زیستی ـ تجربی اخلاق در برابر آنچه ابن‌تیمیه عرضه کرده است، برتری نمایانی دارد