جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برای درک جایگاه انسان و اهمیت شناخت انسان در فلسفه صدر المتألهین همین بس که او حکمت متعالیه، یعنی سلوک عقلی‌اش را در هستی‌‌شناسی بر مبنای چهار سفر معنوی انسان مرتب کرده است. بازشناسی انسان‌شناسی صدرایی به دو جهت ضرورت دارد: جهت اول: یافتن جایگاه انسان‌شناسی صدرایی در چهارچوب ساختار اندیشه صدرایی در کنار فهم ارتباطی که این موضوع با پاره‌های اساسی دیگر اندیشه صدرایی _مثل خداشناسی و جهان‌شناسی_ دارد. و جهت دیگر؛ مطرح کردن آن به عنوان بدیلی توانا و قابل در میان انسان‌شناسی‌های مورد بحث در دنیای امروز، به دلیل مایه ‌های قوتی که در آن می‌توان سراغ گرفت؛ از این رو در این مقال سعی شده تا با طرح مسائلی چند با نگاهی معرفت شناسانه به انسان‌شناسی صدرایی بپردازیم. او نفس را «کمال اول برای جسم طبیعی» تعریف کرده و آن ‌را جوهری بسیط و مجرد می‌داند و برای آن براهینی اقامه کرده، امام خمینی(ره) نیز در این زمینه توافق بسیار قابل توجهی با حکمت متعالیه دارد و حجم بالایی از آثار حکمی ایشان، به بررسی ماهیت، هویت و ابعاد وجود انسان اختصاص یافته؛ از این روست که فضای بحث و مطالعه آثار امام به موازات انسان‌شناسی حکمت متعالیه پیش رفته است. هدف این پژوهش نشان دادن این هماهنگی در این دو حکیم می‌باشد که مطالب به شیوه توصیفی و تحلیلی بیان شده است.

ملاصدرا با استفاده از مبانی هستی شناسی خود توانسته است مسئله حشر عمومی موجودات را اثبات نماید. او با تقسیم بندی موجودات جهان به شش طبقه عقول،انسانها،حیوانات،گیاهان،جمادات وهیولا برای هریک به طورمجزا اثبات حشرنموده است. برخی ازمبانی ملاصدرا که در اثبات مسئله حشرعمومی موجودات استفاده شده اند ازاین قبیل اند: اصالت وجود، تشکیک وجود،بساطت وجود،عالم مثل و ارباب انواع،مراتب سه گانه عالم،تجرد قوه خیال و ... همچنین با کمک برخی آیات قرآن و روایاتی که در این زمینه وجود دارند میتوان حشرعمومی موجودات راازدیدگاه دینی نیز اثبات نمود.به این ترتیبب امقایسه جریان عقلی ونقلی دراین مسئله میتوان ادعا نمود که تمام عالم هستی دارای حشر ورجوع الی الله میباشد. نگارنده دراثرحاضربه تفصیل به بیان دیدگاه ملاصدرا وشرح ادعای وی پرداخته است وسپس با مقایسه این مطلب با آنچه در آیات قرآن کریم وروایات وارد شده است،هماهنگی این دو دیدگاه را نمایان نموده است.

حکمت متعالیه،گرچه تاکنون توسط متفکران بنامی شرح و تفسیر شده است، اما هنوز زوایایی از آن، به¬ویژه وجوه سیاسی آن، به¬طور شایسته مورد توجه واقع نشده است. بر همین اساس، این پژوهش به بررسی فلسفۀ سیاسی ملاصدرا می¬پردازد.ادلۀ گوناگونی در رد فلسفۀ سیاسی ملاصدرا از سوی مخالفان عنوان شده است، اما با بررسی دقیق آن¬ها و جستجوی موشکافانه در آثار ملاصدرا، می¬توان امکان فلسفۀ سیاسی وی را به اثبات رساند و نشان داد که فلسفۀ ملاصدرا استعداد عرضۀ مبادی عقلی لازم برای عرصۀ سیاسی حیات بشری را دارد.حکمت متعالیه به اجمال دارای فلسفۀ سیاسی می¬باشد و در آثار ملاصدرا می¬توان مباحثی را در زمینۀ سیاست مُدُن و حکومت یافت، اما این حکمت دارای مبانی خداشناسی، انسان‌شناسی و هستی¬شناسی ویژه¬ای و هم¬چنین مباحث اختصاصی¬ای در زمینۀ سیاست، همچون بحث ولایت مجتهدان، طی اسفار اربعه توسط رئیس اول مدینه و رابطۀ سیاست و شریعت، است که امکان استخراج و توسعۀ یک فلسفۀ سیاسی جامع را فراهم می¬کند به¬گونه¬ای که بتواند پاسخ‌گوی نیازهای جامعۀ بشری باشد،.هم¬چنین این مکتب به تربیت شاگردانی پرداخته است که با بهره¬گیری از تعالیم آن توانسته¬اند به ایفاگری در عرصۀ حیات سیاسی جوامع اسلامی بپردازند.

وجودشناسی به‌ویژه نظریه وجودشناختی زبان و معنا از نظر صدرالمتألهين بر منطق تأویل او مؤثر است و در مواردی مصحح آن به‌شمار مي‌رود. در منظر صدرا، همه چیز و حتی زبان و حروف، دارای حقایق برتر و ملکوتی هستند و زبان، در حقیقت والای خود، امری عيني و نحوه‌ای از وجود است. این ارتباط تا آنجایی است که وجودشناسی و معرفت‌شناسی به هم پیوند می‌خورند و عالم هستی نیز، از منظری عین کلام تلقی مي‌شود. صدرالمتألهين از طرفی به زبان نگاه وجودی دارد و از طرفی عالم را متناظر با کلام و زبان مي‌داند. انسان با تفسیر و بیان معنای عالم، آن را توسعه و تفصیل می‌دهد، و معانی تأویلی را کشف می‌کند. معنی در فلسفه صدرا، در عین آن که امری مشترک است و قابلیت همگانی شدن دارد، دارای لایه‌های مختلفی است که همه به یک حقیقت متعالی می‌رسند. فهم از معنی نیز دارای مراتب است و عمیق‌ترین مرتبه فهم، فهم حضوری است. در معنی و فهم، مراتب مادون اشارات و معداتی برای مراتب مافوق که همان تأویلند، محسوب می‌شوند. در این مقاله اصول معناشناختی تأویل در حکمت صدرا ، با روش توصیفی ـ تحلیلی استنتاج شده و هدف آن نشان دادن منطق تأویل های صدرا، از بعد زبانی است.

در فلسفۀ اسلامی و فلسفۀ غرب تبیین‌های مختلفی از سازگاری ضرورت علّی و اختیار ارائه شده است. فاعلیت بالتجلی نفس برای اراده‌های سلسله‌مراتبی، که صدرالمتألهين برای تبیین این سازگاری ارائه کرده است، با دیدگاه هری فرانکفورت و گری واتسون ـ که نوع دیگری از رویکردهای سلسله‌مراتبی هستند ـ شباهت‌های قابل‌توجهی دارد که عبارتند از: نقش اراده‌های سلسله‌مراتبی در قوام بخشیدن به هویت انسانی، نقش اراده‌های مراتب بالاتر در کنترل اراده‌های مراتب پایین‌تر و افعال انسان، منتهی شدن تمایلات سلسله‌مراتبی به یک خویشتن عمیق به عنوان کنترل‌کنندۀ اصلی این تمایلات و اراده‌ها، و دخالت نداشتن امکان‌های بدیل (امکان تحقق گزینه‌های پیش‌رو) در حقیقت اختیار. تفاوت مهم رویکرد صدرالمتألهين با دو رویکرد دیگر این است که در رویکرد فرانکفورت و واتسون، خویشتن عمیق انسان ـ که منشأ نهایی اراده است ـ حقیقتاً یک امر ذاتی نیست و همین امر موجب می‌شود تا رویکرد سلسله‌مراتبی آنها پاسخ قابل قبولی برای اشکال تسلسل اراده‌ها نداشته باشد، اما در رویکرد صدرالمتألهين این خویشتن عمیق، حقیقتاً یک امر ذاتی است که موجب می‌شود اراده‌های سلسله‌مراتبی تا بی‌نهایت ادامه پیدا نکنند. بنابراین رویکرد صدرالمتألهين در عین حال که از مزیت‌های رویکرد فرانکفورت و واتسون در تبیین اختیاری بودن اراده و کنترل تمایلات برخوردار است؛ اشکال آنها را ندارد و برای سازگارگرایی رویکرد مناسب‌تری به حساب می‌آید.

هدف نخست این پژوهش بررسی نقش فلسفه در شکل‌گیری رویکردهای روان‌درمانی است. بدین منظور در نگاهی کلی، نسبت میان فلسفۀ غرب و رویکردهای روان‌تحلیلگری فروید و پیروانش، رفتاردرمانی و موج دوم آن شامل رفتاردرمانی منطقی هیجانی و شناخت‌درمانی، گشتالت‌درمانی و درمان مراجع‌محوری بررسی شده است. در بخش دوم، پس از ارائۀ مبانی فلسفی هر یک از رویکردهای ذکرشده، میان مبانی فلسفی به‌‌کارگرفته‌شده در رویکردهای روان‌درمانی و مبانی حکمت متعالیۀ ملاصدرا در سه بخش انسان‌شناسی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی قیاس صورت گرفته است. نتایج حاصل از پژوهش در بخش اول نشان می‌دهد که هر کدام از این رویکردها صاحب ریشه‌هایی در فلسفه‌ غربی هستند. نتایج حاصل از بخش دوم پژوهش نشان می‌دهد‌ که در زمینۀ جایگاه ‌پروردگار درهستی، تعریف حدود علم روان‌شناسی، حقیقت وجود انسان، ارادۀ انسان، هدف حیات انسان و نقش عالم ماده در حیات انسان تمایزات قابل توجهی بین مبانی فلسفی رویکردهای ذکر شده با مبانی حکمت متعالیه وجود دارد. روش تحقیق در بخش ابتدایی از نوع کتابخانه‌ای و در بخش دوم تحلیلی‌ـ‌قیاسی و از نوع قیاس نظری است.

این مقاله در زمینه فلسفه ملاصدرا به بررسی این پرسش می پردازد که نظریه وجود عین الربطی معلول چه پیامدهایی در بعد اخلاقی و اجتماعی دارد؟ از دیدگاه ملاصدرا وجود معلول عین الربط بوده و استقلالی ندارد و از مراتب وجود علت انتزاع می-شود. معلول پرتوی از انبساط وجودی وجود علت حقیقی است و علت در مرتبه علیت واجد تمام مراتب معلولات است. در پارادایم فکری صدرایی تمامى علّت‌ها و فاعل‌ها عین ربط به واجب تعالى بوده و هیچ نحوه استقلالى ندارند. افاضه وجود، منحصر در ذات بارى است و دیگر علّت‌ها از مجارى و واسطه‏هاى فیض اویند. این گونه نیست که تنها وجود فاعل مباشر مستند به او باشد، بلکه تمامى شؤون او نیز مستند به فاعل حقیقى است و هر آن، وجود و تمامى شؤون وجودى را به فاعل افاضه مى‏کند؛ زیرا فاعل مباشر عین تعلّق و وابستگى به اوست. با تحلیل نظرات ملاصدرا و با تکیه بر قاعده حرکت جوهری، برخی از پیامدهای احصا شده از این نوع نگرش عبارتند از: سعادت غایی و کمال اخلاقی، احساس تقرب بیشتر و علم حضوری به خداوند، مسئولیت و تکالیف اخلاقی به اندازه مرتبة وجودی، انبساط کرامت ذاتی در همه مخلوقات، وصول به حریت وجودی. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی در صدد بررسی نتایج و پیامدهای اخلاقی نگرش عین الربطی وجود معلول با تکیه بر آراء ملاصدرا است.

آیا زن انسان برتر است یا مرد؟ این پرسش در آراء فمینیستی پاسخ‌های مختلفی دارد. برخی از فمینیست‌ها ملاک برتری زن یا مرد را در تمایزات جنسی و طبیعی آن‌ها جستجو کرده و نفس بهره‌گیری از اندام تولید مثل خاص یا قوای جسمانی و ... را دلیل برتری یک جسم بر دیگری محسوب می‌کنند و برخی دیگر این ملاک را در تمایزات جنسیتی، اجتماعی و برساختی آن‌ها کاویده و حضور در سپهر اجتماعی و به کارگیری ابزار تولید فرهنگ و ... را عامل برتری می‌شمارند. این تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی، پاسخ این پرسش را از مبانی حکمت صدرایی استنباط می‌کند. بر اساس این مبانی هر دو گرایش فمینیستی غیرقابل‌قبول است. انسان برتر انسانی است که در کمالات وجودی سعه بیشتری دارد و این سعه، با فعلیت مراتب عقل عملی و نظری محقق می‌شود. تمایز جنسی میان زن و مرد، به‌خودی‌خود موجب فعلیت این مراتب یا مانع از تحقق آن‌ها نمی‌شود چنانچه تمایزات جنسیتی نیز تنها اگر مورد تائید عقل نظری و عملی باشند موجب برتری فرد انسان می‌گردد. ملاصدرا در کتب مختلف خود اظهارات فراوانی در خصوص شخصیت زن نیز دارد که به باور این تحقیق هیچ‌یک منافات با نتیجه مذکور نداشته و صراحتی در فرودست محسوب کردن زن ازآن‌جهت که زن است ندارند.

شناخت‌حقیقت وجود انسان یکی‌از مهمترین شاخه‌های معرفت‌بشری و از جذاب‌ترین مباحث انسان‌شناسی در مباحث فلسفه بوده است. همواره یکی از سؤالات اساسی انسان این است‌که غایت‌وجودی او چیست؟و برای چه آفریده شده‌است؟ پاسخ این سؤال بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا ازسویی ارضاءکنندةمیل حقیقت‌طلبی انسان و از سوی دیگر، تعیین-کنندة روش زندگی اوست. موضوع غایت‌وجودی انسان در مکاتب مختلف در طول تاریخ موردبحث بوده‌است. اگر انسان به غایت وجودی خویش پی ببرد، می‌تواند تأثیر زیادی در حُسن انتخاب یا سوء انتخاب مسیرش در طول زندگی داشته باشد. زیرا براساس حکمت‌صدرایی، انسان مسافری است‌که مقصد و مسیرکمال او را خداوندمتعال تعیین‌کرده‌است و به او امکانات و استعداد و اراده و اختیار داده‌است تا با حُسن‌انتخاب و ارادة خود، مسیرکمال و سعادت را بپیماید و به فوز و فلاح و قرب‌الهی برسد؛ و یا با سوء‌اختیار خودش در مسیر شقاوت و ضلالت‌گام بردارد. این مقاله سعی‌کرده اندیشه های بدیعی‌که ملاصدرا دربارة این مسأله در آثار خویش بیان‌کرده، واکاوی نماید و به این نتیجه دست‌یافته‌که او غایت را همان حکمت‌حقیقی «معرفت‌وجود، صفات و فعل ‌خداوند و معرفت‌نفس و چگونگی‌معاد آن» می‌داند؛ و این حکمت‌حقیقی را با «سعادت‌عقلی» یکی می‌داند، و معتقد است؛ موجودی‌که سعادت‌‌حقیقی دارد به‌کمال‌نهایی خود رسیده‌ و او همان«انسان‌کامل» است.