جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آيين قرباني از کهن ترين آيين هايي است که در ميان اديان و ملل مختلف مورد توجه بوده است. انسان ها در تمامي اعصار تلاش کرده اند تا با دادن هديه و قرباني به پيشگاه خدايان، خشنودي شان را جلب نموده، از خشم شان در امان باشند. هدف پژوهش حاضر، تحليل «اسطوره قرباني» در فيلم نامه ها و نمايشنامه هاي «بهرام بيضايي» است. وي با شناخت گسترده اي که از اسطوره ها دارد، در نگارش آثار ادبي خود از انواع آن ها بهره مي برد. او در نگاشته هايش، به دو شيوه از «اسطوره قرباني» استفاده مي کند. نخست، در خلال داستان به شکل صريح به اجراي اين آيين، آن هم به اشکال گوناگون و براي اهداف مختلف پرداخته است. دوم، نمايشنامه ها يا فيلم نامه هايي آفريده که در دل روايت، «قهرمان ـ قرباني» را جاي داده اند. البته اين نويسنده خلاق گاهي از هر دو شيوه، استفاده مي کند. در اين بررسي، نمايشنامه «فتح نامه کلات» و فيلم نامه هاي «قصه هاي ميرکفن پوش»، «زمين»، «طلحک و ديگران» و «طومار شيخ شرزين» تحليل شده اند. نتيجه اين بررسي نشان مي دهد «بيضايي» از انواع قرباني، در بخش «مناسک قرباني» استفاده کرده است: پيشکش هاي «خوني ـ انساني»، پيشکش هاي «خوني ـ حيواني» و پيشکش هاي «غيرخوني»، از نوع آشاميدني ها. بيضايي از سه نوع «هدف قرباني» در روايت هايش بهره برده است: «کفاره اي»، «توسلي» و «شکرگزاري». شيوه دوم يعني «قهرمان ـ قرباني» نيز در آثار او چشمگير است.

تعزیه (شبیه خوانی) نمایشی آیینی، روایی، منظوم و موسیقایی است که از دل عزاداری های شیعیان ایرانی بر پیشوای سوم خود، امام حسین (ع) پدید آمد و حول محور واقعه عاشورا، در سال 61 ه. ق، شکل گرفت. محور اصلی این نمایش، شهادت امام حسین (ع) و یارانش در واقعه کربلاست، اما بهره های فراوانی از فرهنگ، ادبیات کهن و اساطیر ایرانی برده است و ارتباط عمیقی با عواملی از جمله مذهب، اسطوره، داستان های عامیانه و فرهنگ سنتی جامعه دارد. متون تصویری تعزیه که در پرده های تعزیه، شبیه خوانی ها، سقاخانه ها، سقانفارها و قهوه خانه ها نقش بسته اند، بیانگر این ارتباط عمیق با هویت دینی، ملی و فرهنگی بوده است. نقاشی های مذهبی مجموعه ای از صحنه های جنگ ها و نبردهای معروف پیامبر اسلام، حضرت علی (ع) و وقایع کربلا را دربر می گیرد. در کنار این نقوش، باورها دینی نیز نقش زیادی در پر کردن فضای تصویری سقانفارها دارند. این باورها مربوط به اعتقادات مذهبی مردم درباره معاد، بهشت و دوزخ، جهان آخرت، رستاخیز، پاداش و جزا می باشند که ارتباط مستقیم با نقوش مذهبی مربوط به واقعه کربلا دارند و به صورتی مقایسه ای سرنوشت پاکان و درستکاران یا به عبارتی اولیا و اشقیا را به تصویر می کشند. متون مربوط به مجالس تعزیه و شبیه خوانی نیز در این میان، جایگاه ویژه ای دارند. این مقاله، پس از بررسی پیشینه، ارکان و مضامین تعزیه، به ارتباط آن با هویت آیینی و مذهبی و تاثیر این متون بر هنرهای تصویری مازندران در دوره قاجار می پردازد. پس از تحلیل مضامین نقوش، این نتیجه حاصل شد که نقوش مرتبط با مضامین مذهبی، متون تعزیه و باورهای دینی عامیانه، بیشترین نقش را در تزئین این بناها دارا هستند.

ساختار و کارکرد اسطوره در آثار بهرام بیضایی گاه دگرگونی هایی می یابد. نمونه آن، تغییر کلیشه «قهرمان» در برخی فیلم های او است. اسطوره قهرمان و سفر او، همواره مورد توجه اسطوره شناسان بوده است، بر اساس دیدگاه و الگوی جوزف کمبل، قهرمان مرد مراحل دهگانه ای را در سفر رو به کمال خود طی می کند. اما، بیضایی با تنزل قهرمانان مرد و توجه به نقش آفرینی قهرمانان زن، به تغییر کارکردهای سنتی این اسطوره متناسب با اوضاع زمانه دست زده است. رعنا در فیلم «غریبه و مه»، زن آسیابان در «مرگ یزدگرد»، تارا در «چریکه تارا»، خانم بزرگ و ماهرخ در «مسافران» و گلرخ در «سگ کشی»، ضمن سفر پیش رویشان، با دانایی، آزمون و نجات بخشی به قهرمان اسطوره ای بدل شده اند. این امر به پررنگ شدن نقش اسطوره و جنسیت در سینمای او انجامیده است.