جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با ورود به دوره غيبت، تاليفات درباره مهدويت شكل متفاوتي به خود گرفت. از جمله غيبت نويسان در دوره غيبت صغري و ابتداي غيبت كبري، نعماني، شيخ صدوق و شيخ طوسي هستند. به رغم محور اشتراك در هر سه اثر كه حديثي بودن آن هاست تفاوت هايي در شيوه نگارش موجود است. نگاه كلي به اين سه اثر بيان كننده حقايقي از سير تحول و باروري انديشه مهدويت است كه به شدت متاثر از فضاي موجود و جو حاكم بر هر دوره مي باشد. به نظر مي رسد ماهيت بحث در هر يك از سه كتاب يك روند تدريجي از نقلي صرف به كلام نقلي، جدلي و كلام عقلي را سپري كرده است. در اين مقاله كه به صورت كتابخانه اي و تحليل محتوا صورت گرفته، علاوه بر بررسي روش شناسانه هريك از آثار، مقايسه تطبيقي ميان اين سه روش نيز مورد توجه قرار گرفته است. سه روش متفاوت در اين آثار ارائه شده است به طوري كه براساس اين روش ها مي توان گفت نعماني حافظ انديشه براساس نقل صرف، صدوق مبين انديشه به لحاظ بازخواني دوباره متون و نقل تاريخي و روايي و طوسي مدافع آن به صورت گفتگوي انتقادي براساس استدلال، خود را نشان داده اند. از اين ميان ميزان اقناع بخشي كتاب صدوق به اين جهت كه از تمام شيوه هاي موجود نقلي، تاريخي و استدلال كلامي در كنار يكديگر بهره گرفته است در صدر قرار مي گيرد.

الآيات الناسخة و المنسوخة جزء منابع اصيل در علوم تفسير و حديث به شمار مى‌آيد و مطالب آن از تفسير منسوب به ابوعبداللّه محمد بن ابراهيم نعمانى اقتباس شده است. براساس گفتۀ محقق این اثر، کتاب توسط مرحوم سيد‌‎مرتضى علم الهدى از بزرگان اماميه و مرجع دينى زمان خويش كه به سال 255 قمرى در بغداد متولد شده، مى‌باشد.سيد‌‎مرتضى در دانش‌اندوزى سعى وافر داشت و از بزرگترين شاگردان شيخ مفيد و نويسندۀ آثار علمى ارزشمند فراوانى است.در علوم دينى پايه‌اى رفيع داشت و به اقتضاى پايگاه بلندش در دين و دنيا، با كثيرى از اهل علم و ادب و سياحت مرتبط بوده است.جامعيت سيد‌‎مرتضى در علوم ادبى و معارف دينى، و دقت‌نظر و ژرف‌كاويش، او را در كار قرآن‌پژوهى مدد بسيار رسانيده است. سيد‌‎در این کتاب ابتدا دربارۀ ثقلين (قرآن و عترت) مطالبى بيان داشته و سپس روايت نعمانى از امام صادق عليه‌السلام را دربارۀ نبوت نبى اكرم صلى‌اللّه‌عليه‌وآله، قرآن كريم، ولايت اهل‌بيت پيامبر و نيز نكات بسيار ارزنده‌اى را كه در شناخت درست قرآن كريم نقش مهمى ايفاء مى‌كنند، نقل مى‌كند. روايتى نيز از اميرمؤمنان‌ عليه‌السلام دربارۀ اقسام هفت گانه نزول قرآن نقل كرده سپس وارد مبحث اصلى کتاب يعنى آيات ناسخ و منسوخ در قرآن كريم شده و آيات ناسخ و منسوخ متعددى را يادآور مى‌شود. در بخش ديگرى از کتاب به بيان محكم و متشابه و تفسير هریک از منظر قرآن كريم پرداخته و اقسام وحى در قرآن را نيز يادآور مى‌شود.اقسام نور و اقسام أمت در قرآن خاص و عام در قرآن، آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است، برخى رديه‌ها بر مذاهب و افكار انحرافى، اسماء حسنى در قرآن و...ديگر مطالب کتاب را تشكيل مى‌دهد. مؤلف کتاب كيست؟ برخى در انتساب این کتاب به سيد‌‎مرتضى ترديد كرده‌اند، اما محقق کتاب معتقد است این کتاب از جمله آثار مرحوم سيد‌‎مرتضى است و تفسير نعمانى همان رساله محكم و متشابه يا آيات ناسخه و منسوخه نوشته سيد‌‎مرتضى مى‌باشد و سيد‌‎مرتضى در این کتاب به جز آنچه در مقدمه رساله در تقسيم قرآن به اقسام سبعه و آنچه در دو سطر اخير رساله آمده، از تفسير نعمانى استفاده نكرده است. کتاب با مقدمه مؤلف دربارۀ اهميت ثقلين آغاز مى‌شود و سپس با روايت نعمانى درباره بعثت پيامبر اكرم(ص) و قرآن كريم و ناسخ و منسوخ، متشابه و محكم، تأويل، عام و خاص و...در قرآن ادامه مى‌يابد.کتاب از ساختار دقيق و روشنى برخوردار نيست اما بطور كلى مى‌توان بخش عمده برای آن تصوير كرد. بخش اول: ناسخ و منسوخ در قرآن.در این بخش آيات ناسخ و منسوخ قرآن كريم گردآورى شده است. بخش دوم: محكم و متشابه در قرآن، كه به بيان تفسير و مصاديق آيات محكم و متشابه در قرآن پرداخته است.همچنين اقسام وحى در قرآن را يادآور شده است. بخش سوم: اقسام نور در قرآن بخش چهارم: اقسام أمت در قرآن بخش پنجم: خاص و عام در قرآن بخش ششم: آياتى كه نيمى از آنها منسوخ و نيمى ديگر به حال خود رها شده است. بخش هفتم: احتجاجات و رديه‌ها نسبت به مذاهب و افكار انحرافی بخش هشتم: اسماء حسنى در قرآن بخش نهم: معايش بندگان و اسباب آن در قرآن بخش دهم: ايمان و كفر و شرك در قرآن بخش يازدهم: درجات ايمان و منازل افراد مؤمن بخش دوازدهم: وجوب اطاعت ولاة امر بخش سيزدهم: وجوه ظلم در قرآن بخش چهاردهم: فرائض در قرآن بخش پانزدهم: قصص، أمثال، تنزيل و تأويل، مظاهرة، خلقت بهشت و جهنم، بداء،ثواب و عقاب، معراج، رجعت، فضيلت نبى مكرم(ص) در قرآن. بخش شانزدهم: عصمت انبياء و مرسلين و اوصياء در قرآن. بخش هفدهم: رأى و قياس و استحسان و اجتهاد در قرآن.

ثقة الاسلام کلینی، بیست حدیث را با مضمون وجود دوازده امام پس از پیامبر صل الله علیه وآله در «بَابُ مَا جَاءَ فِی الِاثْنَيْ عَشَر وَ النَّصِّ عَلَيْهِم» کتاب الکافی نقل کرده است. این اخبار از سوی برخی از معاصران مورد اشکال قرار گرفته و با تردید روبه رو شده است. مقالۀ حاضر نخست رابطۀ این باب در الکافی را با روایات مشابه در کتاب الغیبة نعمانی سنجیده و سپس با بررسی راویانی که به علت حضور آن ها، این روایات تضعیف شده اند، نشان می دهد که با توجه به قرائنی مانند طبقۀ این راویان بیشتر این روایات پیش از آغاز غیبت ضبط شده اند؛ از این رو حتی در فرض پذیرش این راویان یا تعلق آنان به فرق دیگر مانند واقفیه، نمی توان محتوای روایات آن ها را باطل دانسته و به جعلی بودن آن ها حکم نمود.