جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بداء، آموزه‌ای رمزآلود و برآمده از امامیه است که انتساب معنای لغوی آن درباره خداوند؛ به‌منزلة آشکار شدن امری پنهان است، که انکار این آموزه در سایر اندیشه‌ها و هم‌داستان نبودن اندیشمندان شیعه در تبیین آن ‌را به ‌دنبال داشته است. این پژوهش، با هدف بررسی تطبیقی اندیشه‌های سیدمرتضی و آیت‌الله سبحانی به‌ شیوه تحلیلی ـ توصیفی به پاسخ این سؤال می‌پردازد که «مفهوم بداء چیست و روایات بداء چگونه تبیین می‌شود»؟ براین‌اساس، از دیدگاه آیت‌الله سبحانی، معنای لغوی بداء به انسان بازگشت دارد و بداء الهی به معنی امکان تغییر سرنوشت توسط انسان خواهد بود. سیدمرتضی، علی‌رغم ظاهر گفتارش که او را در زمره منکرین بداء قرار می‌دهد؛ بداء را به روا و ناروا تقسیم می‌کند و بداءِ روا را مساوق نسخ می‌داند؛ اما از منظر آیت‌الله سبحانی، نسخ و بداء از یک سنخ‌اند که بداء در تکوین و نسخ در تشریع؛ جریان دارد و منشأ اعتقاد به بداء، آیات قرآن و اخبار ائمه است. سیدمرتضی به‌دلیل یکسان‌پنداری نسخ و بداء، روایات بداء را علم‌آور نمی‌داند و در فرض صحت، به نسخ معنا می‌کند.

مقالة «بداء» در دايرةالمعارف اسلام چاپ لایدن هلند، به قلم گلدزیهر و تریتون به رشته تحریر درآمده و به معرفی آموزة بداء نزد شیعیان می‌پردازد. این مقاله مواردی چون تعریف بداء، ادلة آن، پیشینة تاریخی و برخی از مصادیق بداء را با استناد به منابع سنی و شیعی مطالعه كرده است. گرچه در این مقاله تلاش بر این بوده که هر دو دیدگاه مخالف و موافق را منعکس سازد، ساختار نامناسب و استفادة بیشتر از منابع اهل‌سنت (در مقایسه با منابع شیعی) مقاله را از نظر محتوایی دچار اشکالاتی ساخته که بازنویسی مقاله را ضروری می‌كند. اختلاف نظرات میان متکلمان امامیه در تبیین بداء نیز در ناموفق بودن نویسندگان غیرمسلمان از ارائة تصویری مشترک و بی‌‌اشکال از بداء سهم بسزایی داشته است. در این مقاله با روشی توصیفی ـ تحلیلی، محتوای ارائه‌شده دربارة موضوعاتی چون تعریف بداء و ارتباط آن با علم الهی، تاریخچة پیدایش عقیده به بداء در جامعة اسلامی و برون‌دادهای اجتماعی ـ تاریخی آن نقادانه ارزیابی می‌شود. افزون بر این، اشکالات موجود در ساختار فعلی مقاله مطرح و ساختار مناسبی براي اصلاح پیشنهاد می‌شود.

امامت آن موضوعی است که از نگاه بسیاری از محققین، نزاع بر سر آن موجب شکاف بین مسلمین و ایجاد مذهب های متعدد در یک دین گشته است. این موضوع برای مذهب شیعه از اساسی‌ترین و ریشه ای‌ترین مباحث مورد بحث و اثبات است. حساسیت آن از این روست که دین اسلام را دین تکامل یافته ای می‌دانند و حتی گمان تفسیر امامت به نحوی دیگر را نادرست می‌کنند و اکمال دین را بعد از پیامبر (ص) به وجود امام معصوم و منصوب من الله می‌دانند. لهاذا اگر حساسیت در مذهب شیعه بر سر این موضوع به طور حقیقی بسیار بوده و اهمیت آن را همان‌طور که محققین گفته اند پذیرفته اند، لازم می‌آید نسبت به آنچه دیگر ادیان و مذاهب در مورد دیدگاه شیعه راجع به امامت می‌گویند کنجکاو بوده و به دلیل آنکه گفتمان آن‌ها نشر یافته و موجب می‌شود در مجامع علمی تلقی شود که شیعه به طور حتم نظری را که آن‌ها نشر داده اند دارد، لازم و واجب است که نظریات آن‌ها توسط شیعیان بررسی و نقد منصفانه را ارائه دهند تا به نشر صحیح این نکات بنیادی، در این موضوع حیات بخش کمک کرده باشند. نویسنده می‌داند که جای کار و بحث در مورد مستشرقین و مباحث کار شده‌ توسط آن‌ها بسیار است، حتی در مورد موضوع امامت نیز این رساله و توان نویسنده به اندازه‌ی نیاز احساس شده برای بررسی این مطلب نبوده است. اما برای ادای دین، هرچند پر نقص، سعی بر ارائه و نقد کلیات موضوع امامت در نگاه مستشرقین را داشته است. امید بر آن است که خود نویسنده و یا محققین بهتر، گام های مهمتری را در این زمینه بردارند.

ابن‌کُلّاب، با تفکیک کلام الهی به «لفظی و نفسی»، قائل به «وحی معنایی» بوده و الفاظ را لباس بشریِ وحی شمرده است. او در بحث از ماهیت کلام، بر این نظر است که کلام فقط بر معنا اطلاق می‌شود و استعمال آن دربارۀ لفظ، از روی مجاز است. وی کلام را همچون اشاعره بر علم قدیم الهی حمل می‌کرد و صورت ملفوظ آن را پوششی کاملاً بشری می‌شمرد. اما به کار رفتن مشتقات مادۀ «نزل» در قرآن که بر نزول لفظیِ قرآن دلالت دارد؛ نهی از تعجیل پیامبر‌‌(ص) در تکرار قرآن و هم‌چنین استعمال واژگان «تلاوت»، «قرائت» و «ترتیل»، که بر خواندن متنی بر پیامبر صراحت دارد؛ صراحت قرآن بر ‌یک‌جانبه بودن وحی و دلایل دیگر نشان می‌دهند که متن لفظی قرآن، همان گزاره‌هایی است که بی‌کم‌و‌کاست بر پیامبر(ص) نازل شده است. این مقاله از نوع تحقیقات بنیادین است که با روش توصیفی تحلیلی به این موضوع می‌پردازد.