جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مادّه قرب و مشتقات آن در کاربردهای مادی و اعتباری در قرآن مطرح گشته ­است که از جمله کاربردهای مادّی آن می­توان به نزدیکی زمانی و یا مکانی اشاره نمود. از کاربردهای اعتباری مادّه قرب، مقوله نزدیکی و پیوست رابطه میان انسان و پروردگار (قرب تکوینی) است. آیات قرآن ضمن تأکید بر این قرب مستمر، انگاره‌های جاهلی را در این مسأله به چالش می­کشاند. بالاترین تجلّی پیوست رابطه میان انسان و پروردگار در قرآن، با صفت «قریب» بوده که در دیدگاه مفسران مورد توجه و تحلیل قرار گرفته و با تنزیه ذات اله، از تجسیم و تشبیه همراه گشته ­است. همچنین، قرب منزلتی به کسب مقام معنوی انسان اشاره داشته و طرق کسب آن مورد توجه آیات است. این پژوهش درصدد است تا به روش توصیفی- تحلیلی به بررسی و کشف تطور دیدگاه مفسران فریقینِ قرن دوم هجری تا عصر حاضر و مبانی مدنظر ایشان در درک معنای صفت «قریب» بپردازد. در پایان این نتیجه حاصل شد که مفسران با شروع اختلافات مذاهب کلامی در قرن پنجم و با ظهور دیدگاه‌های تجسیم و تشبیه ذات اله، به مجاز‌انگاری مقوله‌هایی مانند صفت «قریب» در قرآن روی آورده و استفاده از نکات ادبی و بلاغی را بهترین راه در تقابل با این نظریات دانسته‌اند. این سیره و روش در ذیل بسیاری از تفاسیر قرن پنجم تا معاصر ادامه داشته است. در دیدگاه غالب آنان، صفت «قریب» به مجاز و استعاره از علم و حیلوله، احاطه و قیومیت خداوند تعبیر گشته است. با این وجود برخی مفسران، ضمن تنزیه خداوند از تجسیم، صفت «قریب» در قرآن را حقیقتی مستقل برشمرده و این صفت را بی‌نیاز از مجازانگاری برشمرده و در تبیین و اثبات مسأله ادلّه­ای نیز ارائه نموده‌اند.

"حکمرانی­ خوب" که اخیراً توسط اندیشمندان غربی مطرح شده است، به­ واقع مدلی برای ارزشیابی پیشرفت است که کشورهای غربی به دنبال القاء آن به دیگر کشورها هستند و آنرا کلید پیشرفت جوامعِ در حال توسعه می­شمارند. "حکمرانی­ خوب" از وجود سه بخش: دولت، جامعۀ مدنی و بخش خصوصی­ توأم با ارتباطات متقابل آنها و ویژگی­های هشت­گانۀ: پاسخگویی، شفافیت، مسؤولیت­ پذیری، حاکمیت و برابری، رضایت و توافق­ جمعی، مشارکت، تبعیت از قوانین و مقررات و کارآیی و اثربخشی، تشکیل گردید. این نوشتار با استواری بر روش توصیفی-تحلیلی، تفاوت ماهوی و مبنایی "حکمرانی خوب" براساس تطبیق نامۀ 53 نهج­ البلاغه با آرای اسکاپی را بررسی نموده. لذا ابتدا "حکمرانی­ خوب" و شاخص­های آن بررسی و سپس"حکمرانی­ خوب" و شاخص­های آن براساس فرمان امام علی علیه السلام با "حکمرانی­ خوب" از دیدگاه نهاد­های بین­ المللی مقایسه گردید. نتیجه اینکه "حکمرانی­ خوب" از دیدگاه نهادهای بین­ المللی یا منطق‌ه­ای آن(اسکاپ) بر محوریت انسان استوار است؛ در حالیکه "حکمرانی­ خوب و شایسته" براساس شاخص­‌های نامۀ 53 نهج­ البلاغه بر محوریت خدا قرار گرفته که تمام ابعاد زندگی انسان را به شیوه­‌ای کاملتر دیده است. تفاوت اساسی حکمرانی براساس نامۀ 53 نهج­ البلاغه با "حکمرانی­ خوب"(اسکاپی)، در مبانی قانون­گذاری است، زیرا امام علیه السلام، قانون و قانون­ گذاری را منحصر به خداوند یا کسانی می­‌دانند که از طرف خداوند باشند در حالیکه در نوعِ اسکاپی، قانون و قانون­گذار، مردمند.

یکی از واقعیّت‌های تاریخی در مورد پیامبران، شأن نزول‌های جعلی و ساختگی است که در برخی تفاسیر فریقین وجود دارد. از جمله آیاتی که روایات جعلی در تفسیر آن وارد شده آیۀ 37 احزاب،20نجم و24 سورۀ یوسف است. این پژوهش، اسباب نزول درتفاسیر فریقین را از حیث اعتبار سنجی با غرض و مقاصد همان سُوَر، مورد ارزیابی قرار داده و گویای این است که غرض سوره، نقش مهمی در اعتبارسنجی اسباب نزول آن سوره دارد. به عنوان نمونه؛ یکی از اغراض سوره یوسف، بیان ولایتى است که خداوند نسبت به بنده اش دارد ویوسف را از مخلصان معرفی می‌نماید. اما؛ در اسباب نزول آیه‌ی 24 یوسف، روایاتی آمده که در تضاد کامل با غرض سوره است و اعمالی را به آن جناب نسبت می‌دهد که در شأن پیامبر مخلص نیست. بدین شیوه می‌توان به استناد به غرض سوره، روایات اسباب نزول ذیل آیه مذکور را جعلی و نامعتبر دانست. آنچه پژوهشگران در این پژوهش به روش توصیف، تعلیل و تحلیل به آن دست یافتند این است که در هر سه آیه، شأن نزول‌ها معارض با غرض سوره و غرض سوره، معیار و میزان برای ارزیابی شأن نزول است.

یکی از آیات بحث‌برانگیز قرآن که دیدگاه‌های گوناگونی را از سوی اندیشمندان فریقین به‌خود معطوف کرده، آیه 55 سوره مائده می‌باشد. این آیه که به «آیه ولایت» مشهور می‌باشد، به اعتقاد شیعه یکی از مهم‌ترین آیاتی است که بر ولایت علی(ع) بعد از پیامبر(ص) تأکید دارد. بر اساس این آیه، پیامبر(ص) به‌‌واسطه‌ی وحی، علی(ع) را ولیّ خود دانسته که به‌طور واضح، نشانه‌ی حقانیت ولایت ایشان است. با این وجود، برخی از مفسّران اهل‌سنت همچون آلوسی در تطبیق این آیه بر ولایت علی(ع) مناقشه کرده، اشکالاتی را به‌ اعتقادات شیعه وارد ساخته و چنین نتیجه می‌گیرد که آیه ولایت نمی‌تواند در مورد ولایت علی(ع) صادق باشد. او معتقد است که آیه ولایت به‌لحاظ شأن نزول، بُعد ادبی، بُعد فقهی و بُعد کلامی با جانشینی علی(ع) مغایرت دارد. نوشتار پیش‌رو که به‌روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته؛ به‌بررسی و نقد شبهات آلوسی پیرامون آیه ولایت می‌پردازد. ایشان ولیّ را به‌معنای «محب و ناصر» و رکوع را به‌معنای «خشوع و تذلل» گرفته و شأن نزول آیه را نیز مهاجرین و انصار معرفی می‌کند، امّا طبق تصریح علمای شیعه واژه ولیّ به‌معنای «اولی به‌تصرف و سرپرستی»، و رکوع همان «رکوع در حال نماز» است و آیه به‌طور اختصاصی در شأن علی(ع) نازل شده است.

محاسبۀ اعمال از موضوعات تأثیرگذار بر اندیشه و کنش هر معادباوری بوده و در ارتباط میان انسان و خداوند قابل تعریف و تبیین می­باشد. با بررسی آیات، دو روش در محاسبه و جزابخشی قابل استنباط و فرضیه­سازی است: یکی ارزیابی جزء به جزء اعمال؛ که به ازای آن انسان، جزای اعمال ناپسند خویش را گذرانده و سپس با کسب درجه­ای در بهشت ساکن می­گردد. دوم، ارزیابی به شیوۀ معدل­گیری است، بدین­گونه که دربارۀ هر انسانی با اِعمال مؤلفه­های مؤثّر بر نامۀ عملش، رتبه و درجۀ او مشخص می­گردد. نوشتۀ حاضر که بر شیوۀ توصیف و تحلیل استوار است، جهت حل مسألۀ فوق و استنباط متقنی از مقولۀ محاسبه، ابتدا به واکاوی معنایی و دسته­بندی کاربردهای اسمی و فعلی مادۀ(ح­س­ب) در قرآن پرداخته و در ادامه، صورت­های قابل فرض بر مقولۀ تجسم اعمال نیز به عنوان یکی از مؤلفه­های مهم و تأثیرگذار مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان این نتیجه حاصل می­گردد که از بین نظرات فوق، دیدگاه رابطه تکوینی در تجسم اعمال در تلاقی با دیدگاه ارزیابی معدلی، دارای صورتی عقلانی، قابل انطباق با آیات و روایات و همسو با دیدگاه برگزیدۀ فلاسفه اسلامی می­باشد.

شناسایی قواعد تفسیر لغوی به معنای راهکارهای ضابطه‌مند در معناشناسی واژه‌های قرآن کریم، ضرورتی است که با توجه به پیش‌فرض‌های مفسر و برخی نقائص در عملکرد لغویان، در نظر داشتن آن در فرایند تفسیر نتایج شگرفی به دنبال دارد. در این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی، قواعد از کتب تفسیری و لغوی استخراج و بررسی شده‌اند. مهم ترین این قواعد عبارتند از: کاربرد غالب ، تقدیم معنای شرعی بر عرفی و لغوی، عدم اعتماد به مجرد لغت، تقدم اقوال مفسران متقدم بر لغویان. یافته‌ها نشان می‌دهد که توجه به همه قواعد، منابع و قرائن در تفسیر لغوی تأثیرگذار هستند و مجرد لغت کارآیی ندارد. این قواعد با اصول ادبی و واژه‌شناسی منطبق بوده و با اجرای آن، مفاهیم و مدالیل قرآنی همیشه قابل استفاده خواهند بود. به منظور شناسایی قواعد تفسیر لغوی از نتایج به دست آمده در این پژوهش استفاده شود.

دشمنان دین اسلام همواره به دنبال این بودند که در زمینه‌های مختلف از جهات مختلف به جامعه اسلامی ضربه وارد کنند. یکی از اقدامات آنها، آسیب زدن به فرهنگ و ریشه تربیت جوامع اسلامی و ایجاد خلل در پیشرفت های فرهنگی و تربیتی آنان، تحمیل جنگ های نرم و تهدیدات فرهنگی بر آنها می باشد .فرهنگ از امورات مهم اسلام و ریشه همه عقاید، ارزش ها ،آداب و رسوم و تمام هستی یک جامعه می‌باشد، الگوهای تربیتی فرهنگی اسلام برای اجرا در جوامع اسلامی همیشه ممتاز و سرآمد بوده است و همواره قادر است جامعه اسلامی را از انواع بحران و تهدیدها رهایی بخشد و به سمت استقلال و عدم وابستگی سوق دهد. استقلال فرهنگی وتربیتی از دغدغه‌های مهم جوامع اسلامی است که مانع قوی برای دشمنان اسلام به حساب می‌آیدو آسیب های زیادی همچون( فساد، جرایم اجتماعی جنگ‌های نرم، الگوپذیری از فرهنگ‌های غیر اسلامی) را از جامعه رفع می نماید و جامعه اسلامی به سوی رفاه، امنیت، اعتماد به نفس ،خودباوری، سربلندی وعزت و در یک کلام موفقیت و پیشرفت همه جانبه سوق می‌دهد. استقلال فرهنگی و تربیتی به عنوان یکی از ارکان اساسی هویت بخشی جوامع اسلامی است که به اتحاد و مشارکت همه اعضای جامعه اعم از مردم ،مسئولان و تمامی نهادها نیازمند است تا ما شاهد پیامدهای آن باشیم. بنابراین این جستار به دنبال آن است تا از دیدگاه قرآن مجید و روایات ائمه علیه السلام، استقلال فرهنگی و تربیتی را مورد بررسی قرار داده و فواید آن در جامعه را بیان نماییم و روشی که در این پژوهش به کار گرفته شده توصیفی -تحلیلی است و تلاش شده از منابع اسنادی و کتابخانه‌ای دست اول و معتبر بهره‌مند شویم. از جمله مهم‌ترین یافته‌های تحقیق می توان به شواهد قرآنی استقلال فرهنگی و تربیتی که شامل : استقلال فرهنگی و تربیتی بر اساس آیه نفی سبیل، عزت مسلمانان در پی استقلال فرهنگی و تربیتی ،وحدت و همبستگی با استقلال فرهنگی و تربیتی، افزایش قدرت فرهنگی مومنان و ارهاب دشمنان، تاثیر تبادلات فرهنگی جوامع اسلامی با سایر ملل در پی استقلال فرهنگی و تربیتی ،اتکا به خویشتن و باور به تربیت اسلامی ،عدم به کارگیری روش‌های تربیتی غیر دینی و کار بست تربیتی دینی، فرهنگ آفرینی و پرورش مربیان و فرهنگیان ماهر متعهد. و شواهد روایی استقلال فرهنگی و تربیتی که شامل: نکوهش تشابه با کافران ، فرهنگ غنی و اصالت تربیتی؛ مدیریت و برنامه‌ریزی صحیح فرهنگی و تربیتی، خودایستایی و عدم الگوپذیری از بیگانگان، بسترسازی فرهنگ اسلامی، عزت و سربلندی مسلمانان، قاعده علو اسلام و نیز پذیرفتن سلطه و مستکبران، پایداری و انسجام جامعه اسلامی.

وهبه زحیلی از عالمان معاصر اهل سنت تفسیری مفصل در 32 جلد تحت عنوان «التفسیر المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج» نگاشته است که در این پژوهش به بررسی مبانی تفسیری او پرداخته‌ایم. مبانی تفسیر قرآن به آن دسته از پیش‌فرض ها، اصول موضوعه و باورهای اعتقادی یا علمی گفته می‌شود که مفسر با پذیرش و مبنا قرار دادن آنها به تفسیر قرآن می پردازد و پذیرش اثباتی یا نفی آنها سبب رویکردی خاص در تفسیر می گردد. نتایج پژوهش که به روش توصیفی تحلیلی انجام شده گویای این است که زحیلی درخصوص قدسی بودن قرآن بر این عقیده است که الفاظ و معانی قرآن هردو توأمان از سوی خداوند نازل شده و پیامبر(ص) تنها یک واسطه برای آوردن کلام الهی برای مردم بوده و خودش هیچگونه دخل و تصرفی در آن نداشته است. وی ظاهر قرآن را ملاک تفسیر می داند و در این خصوص معتقد است چون قرآن برای هدایت عموم مردم نازل شده، اکثر آیات قرآن براساس ظاهرش فهم می شود ولی آیاتی که چندمعنا در آن احتمال می رود، آیاتی هستند که زحیلی آنها را آیات متشابه می نامد که معنای مراد الهی را فقط خدا و عالمان می‌دانند. درخصوص زبان قرآن، زحیلی در عین حال که زبان اکثر آیات را به نحوی می داند که تمام مردم می توانند آن را بفهمند و درک کنند، ولی بر این عقیده است که در مواردی مثلا در آیاتی همچون «الرحمن علی العرش استوی» زبان قرآن، زبانی کنایی است که ایمان به آن واجب ولی کیفیتش مجهول و سوال از آن بدعت است. درخصوص منابع تفسیر نیز زحیلی با اینکه صراحتا می گوید نیاز زیادی به نقل نظرات مفسران نداشته، ولی اسم چند تفسیر و مفسر را ذکر می کند که از آنها بهره فراوانی برده است ولی در خیلی موارد هم در طول تفسیرش نظرات متعددی را ذکر می کند، بدون آنکه منبع آن را ذکر کند که این یک نقیصه است. همچنین در موارد متعددی که آیات درباره امیرالمومنین امام علی(ع) یا اهل بیت(ع) نازل شده و درخصوص این آیات، دیدگاه بزرگان اهل سنت نیز همسو با شیعه است، زحیلی در این موارد، سکوت کرده که با ادعای او مبنی بر احتراز از فرقه‌گرایی و تعصب در تفسیر منافات دارد.

از دیدگاه ویلیام تسدال گفت‌وگوی میان هابیل و قابیل در آیات 27-32 سورۀ مائده، به اشکال مختلف در ترگوم جاناتان و اورشلیم بیان شده است. همچنین وی بر این باور است صحنۀ تدفین هابیل در قرآن، در کتاب پیرقه ربی الیعزر نیز آمده و آیۀ 32 سورۀ مائده، تقریباً ترجمۀ تحت‌اللفظی فرازی از متن میشناه سَنهِدرین از کتاب تلمود است. مقالۀ پیش رو که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا پس از بررسیِ دقیق زمان تاریخ‌گذاری آثار فوق، به نقد و ارزیابی دیدگاه تسدال در مورد اقتباس آیات یادشده از محتوای کتب مذکور بپردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد نظریۀ تأثیرپذیری پیامبر (ص) از آموزگاران یهودی، احتمال نسنجیده و شاذی است که از عدم تسلط کافی تسدال بر متون روایی و تاریخی مسلمانان حکایت دارد. همچنین منابعی را که او ادعا می‌کند اساس آیات فوق قرار گرفته، در زمان پیامبر (ص) مطرح نبوده و تاریخ‌گذاری برخی از آنها پایه و اساس روشنی ندارد. در آیۀ 32 سورۀ مائده نیز قرآن مفهومی فراتر، عام‌تر و عمیق‌تر از آنچه که میشناه سنهدرین بدان اشاره نموده، بیان فرموده است و با دیدگاه مد نظر تسدال همخوانی ندارد.

بررسی سرشت و حقیقت انسان و ابعاد وجودی او، از موضوعاتی است که همواره مورد توجه عالمان دین، فیلسوفان و روانشناسان و اندیشمندان مدیریت بوده است. عالمان دین، اخلاق، عرفان و فلسفه و روانشناسی و مدیریت به فراخور تخصص خود به بررسی جایگاه انسان همت گماشته‌اند. آنچه که بدون هیچ شکی می‌توان درباره انسان گفت، این است که انسان، موجودی دو بعدی است که یک بعد، همان جنبه مادی آن و دیگری بعد معنوی او است. انگیزه از مهمترین وجوه زندگی انسان است. چون ادامه زندگی، بقاء، فعالیت و حتی تغییر در افراد نیازمند انگیزه است و زندگی بدون انگیزه در انسان موجب بی حرکتی، سردی و بی‌روحی خواهد بود. از آنجائیکه بحث انگیزش جزو مباحث جدید در علوم است نمی توان در منابع و متون دینی مستقیما تبیینی برای آن یافت ولی می توان مباحثی در باره عوامل موثر بر رفتار را مشاهده کرد. در گذشته رسم بر این بوده است که مباحث مربوط به مبانی رفتار را در چارچوب اخلاق مطرح کنند. بطور کلی مبانی نظری انگیزش از دیدگاه اسلام درسه محور طبقه بندی شده است :خداشناسی، جهان بینی و انسان شناسی (شجاعی،1397 :100). در آموزه های دینی مجموعه ای از حقایق و مفاهیم روحی و روانی و فعل و انفعالات درونی در قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام ، ادعیه و بیان صاحب نظران مسلمان آمده است و در این میان، نیازهای گوناگون ابعاد روحی و جسمی انسان، چگونگی ارضا، و نقش آنها، بر اساس مبانی اندیشه دینی تبیین شده است. نبود یک مدل انگیزشی جامع که علاوه بر شناسائی الگوهای رفتاری غربی توانائی بیان رفتار در جوامع اسلامی را داشته باشد محقق را برآن داشت تا با انجام این تحقیق و در راستای تکمیل تحقیقات مشابه به یک مدل جامع انگیزشی دست یابد. به عنوان مثال در حدیث ذیل به بخشی از عوامل شکل دهنده انگیزه اشاره شده است : در حدیثی که شیعه و سنّی روایت کرده‌اند، این چنین آمده است: از امام صادق (علیه‌السّلام) سؤال شد: ملائکه برترند یا بنی آدم؟ حضرت فرمود: حضرت علی (علیه‌السّلام) فرمود: «اِنَّ اللّهَ عزَّوجلَّ رَکّبَ فِی الملائکهِ عقلاً بلا شهوهٍ، ورَکّبَ فِی البهائِم شهوهً بلا عقلٍ، ورَکّبَ فی بنی آدمَ کلیهما. فَمَن غَلبَ عقلَه شهوتُه فهو خیرٌ مِن الملائکهِ، ومَن غَلبَ شهوتَه عقلَه فهو شرٌّ مِن البهائِم؛ (صدوق، 1385: 4) خداوند عزّوجل، ملائکه را با ترکیبی از عقل محض بدون شهوت و حیوانات را با ترکیبی از شهوت بدون عقل آفرید، ولی در انسان، عقل و شهوت (سرشت فرشته و سرشت حیوان) را با یکدیگر ترکیب کرد. پس هر کس عقلش بر شهوت وی غلبه کند، از فرشتگان برتر است و هر کس شهوتش بر عقلش غلبه نماید، از چارپایان پست تر می‌باشد این حدیث اشاره دارد رفتار آدمی تحت تأثیر نیروهای مثبت و منفی است و به هر میزان که ارزش- های انسانی در او تقویت شده باشد و ویژگی های انسانِ رشد یافته و کامل اسلامی بر او حاکم باشد و در جهت قرب الهی گام بردارد، به همان میزان نیز انگیزه ها و جاذبه های معنوی در او کارساز خواهد بود و به عکس، به هر اندازه که نیروها و ارزش های منفی بر وجود او حاکم باشد، رفتار او توسط انگیزه های پست شکل می گیرد. در سایر عرصه های علمی طبق تعریف داریم: انگیزه، عامل رفتار انسان است و به سازگاری و انطباق انسان در زندگی کمک می‌کند و با هدایت کردن توجه، بر رفتار تاثیر می‌گذارد(فرانکن،1384: 30). آمادگی یا گرایش درونی بالقوه برای پاسخ دادن به موقعیت یا محرک خاص بیرونی، از بین موقعیت‌ها و محرک‌های مختلف موجود را می‌توان انگیزه نامید(شاملو، 1383: 103). انگیزه ها عبارتند از: «چراها»ی رفتار. انگیزه ها باعث شکل گیری و ادامه فعالیت شده، جهت کلی رفتار فرد را نیز مشخص می کنند. از انگیزه ها، گاه به نیازها، خواست ها، کشش ها، سائقه ها یا محرّک های درونی فرد نیز تعبیر می شود(هرسی و کننت،1993: 25). درمطالعات غیر اسلامی بر اساس مبنای علمی به مطالعه رفتار انسانها می پردازند از آنجائیکه که موضوع مورد مطالعه آنها بعد مادی انسان است نتیجه مطالعات شان جامعیت و قابلیت بکارگیری در جامعه اسلامی را ندارد لذا دراین پایان نامه در نظر است علاوه بر عرصه های علمی و مدیریتی با بررسی و تحلیل آیات و روایات، عوامل انگیزشی مورد تحقیق قرار گیرد و با ارائه ساختار عوامل تشکیل دهنده انگیزشی، امکان بررسی عوامل انگیزشی در جامعه اسلامی فراهم آید. لذا مسئله پژوهش این است که عوامل انگیزشی مدیریتی از منظر آیات و روایات، عرصه ها و ساختارها چیست؟