جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم در تاریخ قرآن، مسئله جمع و تدوین قرآن است. بسیاری از خاورشناسان، با استناد به روایاتی که تدوین مصحف کامل را به زمان پس از رحلت پیامبر (ص) مربوط می‌دانند، در اصالت متن قرآن حاضر تشکیک کرده و به نوعی در صدد اثبات تحریف لفظی آن برآمده‌اند. این شبهات در صورت اثبات تدوین مصحف کامل در زمان پیامبر اکرم (ص)، قابل پاسخ‌گویی خواهد بود. در این پژوهش، اسناد روایات دال بر تدوین مصحف کامل در زمان پیامبر (ص)، با روش تحلیل اسناد، از دیدگاه رجالی ارزیابی و پس از بررسی تک‌تک احادیث، این نکته اثبات شده است که بیشتر این روایات، از نظر سندی، دارای اسنادی صحیح یا دست‌کم حسن است و تنها شمار اندکی از این روایات، دارای ضعف سندی است.

«الهیات گشوده»، گرایشی الهیاتی۔فلسفی است، که تفسیر نوینی از برخی صفات خداوند و لوازم آن ارائه می‌‌دهد. این دیدگاه، بسیاری از آموزه‌‌های الهیات سنّتی (همچون منزّه بودن خداوند، علم پیشین مطلق، قدرت مطلق و ویژگی‌‌هایی از این دست) را نه مبتنی بر کتاب مقدّس، بلکه الهام‌گرفته از فلسفهٔ یونان دانسته، و در مقابلْ تصویری از خداوند ارائه می‌کند که مبتنی بر تشخّص، تغییر‌پذیری و تعامل او با انسان است. یکی از مؤسسین الهیات گشوده، کلارک پیناک است. به اعتقاد او - در ترسیم اعتقادات دینی - اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب مقدّس» بیشترین اهمیت را دارد و بر این مبنا، آموزه‌‌های الهیات سنّتی باید مورد نقّادی قرار گیرد. پیناک، گرچه ره‌‌آورد تقریرش را «آزادی واقعی خدا و انسان» می‌‌داند، اما به‌‌نظر می‌‌رسد مبانی روشی او به لحاظ منطقی نامنسجم‌اند. از این‌رو، این پژوهش به ارزیابی دیدگاه پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» می‌‌پردازد. به‌‌نظر می‌‌رسد به رغم آن که پیناک - در برخی موارد - ضعف‌های الهیات سنّتی مسیحی، در تبیین معارف الهیاتی را به‌‌خوبی بیان کرده، اما تلاش او در ارائهٔ راهکار - به لحاظ روشی - قابل نقد است. این مقاله با روش توصیفی۔تحلیلی و با رویکرد روش‌‌شناسی بنیادین، در صدد ارزیابی آرای پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» است.

بدون شک یکی از گفتمان‌های تأثیر‌گذار در فضای فکری ایران معاصر جریان نواندیشی دینی است. از آنجا که عبدالکریم سروش برجسته ترین چهره نواندیش دینی پساانقلاب است، در این پژوهش، به تحلیل، بررسی و نقد دین شناسی عبدالکریم سروش پرداخته‌ایم. عبدالکریم سروش به درستی دریافته است که دیگر نمی‌توان بر اساس نظام‌های متافیزیکی، تئولوژیک و زبانی گذشتگان، به دفاع از مقوله سنت تاریخی و دینی پرداخت، لذا وی درصدد بازاندیشی، بازفهمی و بازتفسیر مقولات موجود در سنت تاریخی و دینی ما، از جمله مقولات وحی و متن مقدس، به منظور بازتعریف آنها در هندسه معرفتی دوران جدید، پرداخته است. عبدالکریم سروش در جست‌وجوی مفهوم ذاتی و عرضی در دین و تحت تأثیر نومن و فنومن کانتی معتقد است که باید بین دین و معرفت دینی تمایز قائل شد. «معرفت دینی(یعنی فهم ما از کتاب و سنت) معرفتی بشری است و مانند دیگر شاخه‌های معرفت، در تحول و تکامل و قبض و بسط مستمر است. و این قبض و بسط، محصول مستقیم قبض و بسطی است که در دیگر معارف بشری رخ می-دهد»(سروش، 1370، 155). سروش در بسط تجربه نبوی و نهایتاً محمد راوی رویاهای رسولانه، بیش از پیش بر وجوه انسانی و تاریخی و عرفی مقوله وحی و متون مقدس تأکید ورزید. به گفته دکتر سروش، ما نیازمند یک شیفت پارادایمی و عبور از تفسیر و تأویل، به رویا و تعبیر می باشیم. «رفتن از تفسیر به تعبیر، مستلزم یک شیفت پارادایمی و یک تغییر الگوی بنیادی است» عبدالکریم سروش صراحتاً اظهار می‌دارد: «زبان قرآن، انسانی و بشری است، و قرآن مستقیماً و بی‌واسطه، تألیف و تجربه و جوشش و رویش جان محمّد (ص) و زبان و بیان اوست». «گفته‌ایم که آن دستاوردهای کلان [قرآن] به زبان عربی و عرفی و بشری... از منبع ضمیر پیامبر برخاسته‌اند، ... یعنی خدا سخن نگفت و کتاب ننوشت، بل انسانی تاریخی به جای او سخن گفت و کتاب نوشت و سخنش همان سخن او بود.» لذا وحی امری به تمامی انسانی و عرفی و حاصل ضمیر، جان و تجربه نبوی و نه سخن خداوند است. نادیده انگاشتن امکان منادات انسان و امر قدسی، ابتدا از وحی و متون مقدس و سپس از سراسر جهان سبب بسط سکولاریسم و بی معنایی جهان کنونی می شود. می توان گفت با توجه به مبانی نظری و فلسفی عبدالکریم سروش، در پروژه وی، امر دینی (در معنای گشودگی به ساحت قدس و منادات با حضرت حق) به لحاظ فلسفی و وجودشناختی امکان پذیر نیست. چرا که بر پایه مبانی فلسفی و سوبژکتیویسم جدید، حقیقت و هستی(وجود) وجه استقلالی و بنیادین خود را از دست می‌دهد و به قلمرو ذهنیت آدمی سقوط می‌کند. از همین روی، دیگر سخن از استعلای انسان به سوی وجود فی‌نفسه، قیام و حضور انسان در امر قدسی و یکی شدن انسان و امر قدسی در ساحتی فراسوی رابطه سوبژه-ابژه بی‌معنا خواهد بود. بدین سبب، امکان نیل آدمی به امری فراسوی آگاهی و ساحت قدس از اساس انکار می‌گردد، زیستن و مأوا گزیدن در ساحت قدس تا حدود بسیار زیادی غیرممکن می‌گردد تا آنجا که شاید بتوان از پایان زیست دینی و عدم امکان ظهور و تجلّی امر قدسی بر جان، احساس، تفکر، کنش و زبان انسان در روزگار ما سخن گفت. نتیجه چنین شرایطی حاکمیت نیهیلیسم گسترده‌ای است که در پرتو آن کلیه ارزش‌های والای تفکر، یعنی معرفت، حقیقت و فضیلت فاقد اعتبار می‌شود.

در این تحقیق، دیدگاه وهابیت درباره انبیا با تکیه بر آیات قرآن و روایاتی که در منابع اهل‌سنت ذکر شده است، مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. مباحث این رساله به شیوه‌ی تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کلامی وهابیان و پژوهش‌هایی که در این زمینه صورت گرفته، سامان یافته است. سلفیه و وهابیت عنوان جریانی از اصحاب حدیث اهل‌سنت با گرایش‌های گوناگون است که بر نقل تأکید فراوان دارد. این جریان فکری معتقد است که فهم سلف صالح سه قرن اول هجری از همه فهم‌ها بالاخص عقل گرایان و شهودیان بهتر و به حقیقت نزدیک‌تر است و دیگر فهم‌ها خالی از خلوص است. وهابیت، تابع محمد بن عبدالوهاب و در واقع و حقیقت تابع ابن تیمیه هستند و دیدگاه‌هایی بر خلاف همه‌ی امت اسلام دارند. وهابیان فضائل انبیاء از قبیل عصمت، علم غیب و شفاعت و دیگر فضائلی که موهبت الهی به آن‌ها می‌باشد را انکار می‌کنند و برای آنان قداستی قائل نبوده و در حد انسان عادی تنزل می‌دهند. آنان با برداشت نادرست از قرآن و روایات و با تحمیل عقیده‌ی افراطی خود، اسلام را دین خشونت در دنیا معرفی نموده و موجب اختلاف در بین امت اسلامی شده‌اند. در این پایان نامه قصد بر این است که: نظرات آنان را درباره انبیاء بررسی نموده و به گوشه‌ای از انحرافات آن‌ها پرداخته و آن را مورد نقد و بررسی قرار دهیم، تا هم امت اسلام از دسایس و وساوس این اقلیت مطلع گردند و شاید فریب خوردگان آنان هم دست از تکفیر مسلمین برداشته و به جانب حق روی نمایند و تفرقه و اهانت و اسائه‌ی ادب به ساحت انبیای الهی و مسلمین را رها کنند.

امروزه سازگاری یا عدم سازگاری دین و مدرنیته با یکدیگر، یکی از بزرگ‌ترین چالشها و دغدغه‌‌های فکری دینداران به‌ویژه مسلمانان است. در دنیای اسلام، بویژه در میان اهل سنت این بحث همپای اندیشه دینی و خاصه در چند قرن اخیر تحت تأثیر تحولات فکری،اجتماعی اندیشمندان مسیحی در غرب و بویژه از عصر خردگرایی (قرن هیجدهم) شکل یافته و تا امروز به حیات و پویایی خود ادامه داده است. یکی از مهمترین سوالات کلیدی در اذهان متفکرین اسلامی این است که در مواجهه جهان امروزی اسلام با تمدن غرب یا حداقل پیشرفت مادی غرب، راههای جلوگیری از انحطاط جوامع اسلامی در مقابل انحصارگری و فرهنگ تهاجمی غرب چیست؟ چگونه می‌توان تمدن اسلامی را دوباره شکوفا کرد؟ همچنین چگونه می‌توان ضمن گسترش تعامل سازنده ملل مسلمان با سایر ملل، پیشرفت و تعالی مادی و معنوی را نیز در پیکره جهان اسلام تحقق بخشید؟ و در عمل اثبات کرد دین اسلام دین جاودان و تامین کننده حیات مادی و معنوی بشر در همه زمانها است؟ بررسی رابطه اسلام و مدرنیته و راههای بهره‌گیری از مؤلفه‌های مدرنیته، خاصه عقلانیت خودبنیاد انتقادی و سکولاریسم در باب آموزه‌های اسلامی بخشی از تلاشها برای پاسخ به این سؤالات است که عمدتاً از دوره سید جمال‌الدین اسدآبادی رقم خورده و زمینه‌ساز شکل‌گیری اندیشه‌های متعددی در جهان اسلام گردیده است. عده‌ای از اندیشمندان اهل سنت بر این باورند: اسلام هر چند که آخرین دین آسمانی است و به حق، مدعی کارآمدی در مدیریت حیات مادی و معنوی ابنای بشر در طول زمان است، برای نجات بشر در شرایط متفاوت تاریخی، نمی‌تواند به نسخه زمان ظهور خود اکتفا کند؛ فلذا در اسلام امروزی ، رعایت مقتضیات زمانی و توجه به عقل و تجربه دینی و تاثیرات مدرنیته در جریان فکری اسلامی، محوریت بنیادین و زیرساختی دارد. در مقابل، عده‌ای اسلام اصیل را همان اسلام عصر پیامبر گرامی اسلام (ص) و صحابه و نهایتا تابعین صحابه می‌دانند و رجوع به اسلام آن عصر را وظیفه اساسی مسلمانان معرفی می‌کنند. هر یک از این دیدگاه‌ها در طول تاریخ، نتایج تلخ و شیرین فراوانی ببار آورده‌اند، لذا امروزه توجه دقیق به ابعاد این مهم در حفظ و دفاع موثر از اسلام ناب محمدی (ص) و مقابله با اسلام هراسی از اهمیت وافری برخوردار است. عبدالمجید شرفی اندیشمندی تونسی، عقل‌محور، شبه‌معتزلی و ضدسلفی است که ضمن بازخوانی تاریخ فکر و اندیشه اسلامی، تلاش دارد رابطه و نسبت دین و مدرنیته را در چارچوب اندیشه عقلانیت‌‌محور انسان مسلمان تبیین ‌‌نماید. وی، هیچ تباینی میان مدرنیته (این مدل فرهنگی نوساخته بشر) با حقیقت اسلام نمی‌‌بیند و تلاش می‌کند تا ضمن بازنگری میراث مکتوب، قرائتی انتقادی، تحلیلی، تأویلی و آینده‌‌نگر از دین ارائه نماید تا مسلمانان با حفظ هویت مسلمانی خود، حیات مدرن و جهانی و قابل دفاع و عزتمند داشته باشند. از منظر شرفی، توجه به ارزش‌های برخاسته از دمکراسی که از جمله نتایج مدرنیته است، از مهم‌ترین مبانی‌ای است که امروزه باید مورد توجه مسلمانان قرار گیرد و آنان نیز همانند پیروان سایر ادیان، دارای حقوق اساسی همچون آزادی اندیشه و انتخاب باشند؛ حقوقی که نمی‌توان در آن دخل و تصرف کرد یا بر سر کاستن آن چانه زد و بر دولتمردان اسلامی است که این حقوق را در جوامع خود ساری و جاری سازند و بر حفظ و پاسداشت واقعی آن متعهد باشند. در این تحقیق ، ابعاد و زوایای مختلف اندیشه دکتر عبدالمجید شرفی در باب اسلام و مدرنیته مورد بحث و بررسی قرار می گیرد و نکات مثبت و منفی آن مورد توجه خواهد بود ولی در باب لزوم بهره‌گیری از پیامدهای مثبت مدرنیته این نکته را هم باید گفت اگر پلورالیزم معرفتی، مهم‌ترین ویژگی این عصر است، ما نیز بر همان اساس باید از بنیان معرفتی دینی خود به طرز صحیح دفاع کنیم و دچار افراط و تفریط معرفتی و در نتیجه خودباختگی و ضعف در نظر و عمل نشویم.

برهان اجماع عام استدلالی عامه‌پسند است که بر پایه اعتقاد عموم انسان‌ها به وجود خداوند بنا شده است. گرچه به نظر می‌رسد این استدلال قوت و استحکام سایر براهین را ندارد، اما تا حد بسیاری موجه و پذیرفتنی است. شواهد فراوانی نشان می‌دهد که اکثریت انسان‌ها به وجود موجودی فراطبیعی اعتقاد دارند؛ تا جایی که بسیاری از فلاسفه و متکلمان از توافق همگانی و مشترک انسان‌ها به‌عنوان تأیید و پشتوانه برخی از نظرات و باورها استفاده کرده‌اند و متداول‌ترین اموری که، با این شیوه اثبات شده‌اند، «وجود خداوند» و «جاودانگی روح انسان» هستند. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش‌هاست: تقریرهای این برهان علاوه بر توافق عام در اعتقاد به وجود خدا، چگونه بر خداشناسی و خداگرایی فطری تأکید دارند؟ چه شبهه‌هایی بر خود برهان و تقریرهای آن وارد شده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که این برهان دو تقریر مشخص با روایت‌های متعدد دارد که هر کدام به نوعی به همگانی‌ بودن اعتقاد به خداوند و خداگرایی فطری بشر تکیه زده‌اند. اگرچه اشکال‌هایی چون انکار عمومیت، رد فطری بودن برهان، اتکا به تمثیل و شبهه شرک و بت‌پرستی به این برهان وارد شده، ولی هر کدام به نوعی پاسخ داده شده و مورد بررسی قرار گرفته‌اند.

این رساله به معاد و ارتباط اعمال انسان با مجازات و پاداش اخروی می‌پردازد. می‌دانیم که وحدت عاقل و معقول، تجرد خیال، تکامل برزخی، لذائذ و آلام اخروی، تمثل اعمال، اوصاف دوزخیان و بهشتیان، مسئله شفاعت و نیز تبیین جمع میان معاد جسمانی و روحانی، از جمله مباحثی هستند که باید در قلب اصل معاد بررسی شوند، یعنی همان اصلی که بسیاری از آیات و نیز روایات معصومین (علیهم السلام) به آن اشاره دارد. وانگهی، همه اینها به مسئله محوری معرفت نفس بازمی‌گردند. در اینجا کوشیده‌ایم که نظر حسن زاده آملی (بر اساس دیدگاه ملاصدرا) در این باره را معرفی و تحلیل کنیم و نیز انتقادات پیروان مکتب تفکیک را توضیح داده و به آنها پاسخ دهیم.

تحلیل و بررسی اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه به عنوان نماینده جریان نص‌گرا با محوریت موضوع نسبت عقل و نقل و نقد آن بر اساس منظومه‌ی فکری جوادی آملی و پیامدهای مبتنی بر این دو رویکرد در عرصه‌ی معرفت دینی، نتایج قابل توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی آن را تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم شرع بر عقل به طور مطلق دفاع می‌نماید؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، درصدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را، ابطال کل عقل نمی‌داند. لیکن جوادی آملی، با هم سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیر مصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌نماید و از تأویل به عنوان راه حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیر صریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه تجربی، تجریدی و عقل ناب را اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد را حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلاء، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است نه جعلی! جوادی در نقد ابن‌تیمیه می‌گوید او تعقل در معقول را منع کرده چه برسد به تعقل در منقول و فقط عقل فطری را قبول دارد و در معرفت‌شناسی دینی شأنی برای عقل قائل نیست و عقل مستقل بالذات را قبول ندارد لذا سر از حس‌گرایی در آورده است. و برای حل تعارض عقل و نقل دچار تعدد عقل نیز شده است.

در این مقاله می‌کوشیم به نقد و بررسی آراء آلن وود به منظور حل معضل صورت‌گرایی در اخلاق کانت بپردازیم. وود از جمله مفسران کانت است که سال‌ها با معضل صورت‌گرایی دست به گریبان بوده است. او زمانی این اشکال را تا حدودی به اخلاق کانت وارد می‌دانست و در دوره‌ای می‌کوشید در قامت مدافع، پاسخی درخور برای حل این چالش ارائه کند. در بخش مقدمه از مسیر تشریح مبانی نظری لازم برای ورود به مسئله، اهمیت این چالش برای داوری در خصوص نظام اخلاقی کانت را روشن می‌کنیم و نشان می‌دهیم که معضل صورت‌گرایی چرا و چگونه پدید آمد. در بخش دوم به نحوه مواجهۀ وود با این معضل می‌پردازیم و موضع نهایی او را در مقام مدافع به سنجش خواهیم گذاشت. در ادامه به نقدهایی می‌پردازیم که پاسخ وود قادر به پاسخگویی به آن‌ها نیست؛ نقدهایی که از سوی رابرت پیپین و از رویکردی هگلی به این پاسخ‌ها طرح شده است. در بخش نتیجه‌گیری نشان می‌دهیم که چرا نسبت دادن نظریه ارزش به کانت در حل معضل صورت‌گرایی ناکام می‌ماند. علاوه بر این، به امکان پاسخ‌گویی به نقدهای پیپین از طریق خوانشی متفاوت به اختصار می‌پردازیم. خوانشی که مدعی است با محوریت بخشیدن به فلسفۀ تاریخ و فلسفۀ دین کانت، می‌توان مضامین لازم برای پر کردن قانون اخلاق تهی و سوژۀ صرفاً معقول اخلاق کانت را فراهم آورد. مضامینی که با پیوند دوبارۀ سوژۀ اخلاقی به جهان بیرون و هویت انضمامی او، در حل چالش صورت‌گرایی راهگشا خواهند بود.