جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با عنایت به نقش محوری شیخ یوسف القرضاوی در تحولات پساانقلاب‌های عربی در سال 2011 و نیز جایگاه محوری وی در میان طرفداران اخوان‌المسلمین از یک‌سو، و نیز نحوۀ مواجهۀ وی با حکومت سوریه در این دورۀ زمانی، در این پژوهش برآنیم تا با استفاده از روش پژوهش مقایسه‌ای در مقام تحلیل و مطالعات اسنادی و کتابخانه‌ای در مقام جمع‌آوری اطلاعات، به این پرسش پاسخ دهیم که چه نسبتی میان اندیشۀ اسلام سیاسی میانه‌رو که وی نمایندۀ اصلی آن دانسته می‌شود با نوع کنش سیاسی او در قبال بحران سوریه وجود دارد؟ یافتۀ این پژوهش حکایت از آن دارد که علی‌رغم مشی اعتدالی وی در دورۀ پیش از تحولات مذکور، نوع کنش سیاسی وی در قبال بحران سوریه از منظر مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و روش‌شناختی حاکم بر گفتمان اسلام‌گرایانۀ وی در تضاد قرار دارد و می‌توان چنین اذعان کرد که وی از چارچوبه‌های اصلی گفتمان اسلام سیاسی خود عدول کرده است.

تحولات سیاسی ـ اجتماعی حادث‌شده طی دهه های اخیر در منطقه خاورمیانه، چالش‌های قابل‌توجهی را برای کنش سیاست خارجی ایران فراهم آورده است. ازاین‌رو، این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش است که چالش‌های سیاست خارجی ایران در طول یک دهه اخیر، به‌واسطه شکل‌گیری نظم نوین سیاسی در خاورمیانه، از چه ماهیتی برخوردار است؟ رویکرد این پژوهش، سنت تفکری انتقادی تحلیل لایه‌ای علت‌های سهیل عنایت‌الله بوده و روش پژوهش نیز روشی ترکیبی است به این معنا که از روش‌ فرا تحلیل (تحلیل مضمون) و روش استنتاجی برای تبیین علل چالش در لایه‌های مختلف تحلیل استفاده‌شده است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که در نظم نوین معاصر در خاورمیانه، چالش‌های فراروی سیاست خارجی از ماهیتی چند ساختی و چندلایه‌‎ای برخوردار است که در هر یک از لایه‌ها، طیف متنوعی از عوامل و مؤلفه‌ها نقش‌آفرین هستند چنانچه در سطح علی، تغییر در الگوهای همکاری و تعارض منطقه‌ای، مسائل امنیتی، تعارض منافع بازیگران سطح نظام و به‌طور مشخص آمریکا با منافع ملی ایران و نیز برخی موضوعات ریشه در سطح نظام داخلی کشور در شکل یافتن وضعیت چالش نقش‌آفرین هستند و یا این‌که در سطح گفتمانی تقابل گفتمان اسلام سیاسی مبارز با گفتمان عادی‌سازی و در سطح اسطورگی مؤلفه‌هایی چون صلح بین‌المللی، ورودی آشوب‌ساز و تهدید فناورانه در ساخت وضعیت چالش، نقش‌آفرین هستند. این بینش چندسطحی به پدیده‌های سیاسی می‌تواند زمینه ساخت یک تفکر راهبردی و منظومه‌ای در کنش سیاست خارجی کشور را فراهم آورد.

اندیشه پیشرفت بومی و دین‌بنیاد در جهان اسلام در طی دهه‌های اخیر در میان طیفی از اندیشمندان دینی و سیاست‌مداران مطرح بوده که منجر به ظهور نمونه‌های موفقی از این خواست توسعه‌گرایانه شده است. کشور پادشاهی قطر با تکیه بر سنت‌های دینی و بومی خود و نیز با تأثیرپذیری ساختار قدرت و اجتماع از اندیشه‌های شیخ یوسف القرضاوی، درصدد تئوری‌پردازی و عملیاتی‌کردن الگویی دین‌بنیاد از توسعه ملی است که منطبق بر آن علاوه بر دستیابی به اهداف توسعه در داخل، به نوعی قدرت نرم در جهان اسلام نیز دست یابد. این پژوهش با کاربست روش جستاری اسپریگنز، و با هدف شناخت اندیشه پیشرفت در نگاه شیخ یوسف القرضاوی به دنبال ارائه پاسخ به این سؤال است که اندیشه پیشرفت در نگاه این اسلام‌شناس کهن‌سال در ابعاد مختلفی چون وجه مسئلگی، دلیل‌شناختی، آرمان‌شهرشناسی و راه‌کاریابی واجد چه خصوصیاتی است. یافته‌ این تحقیق حکایت از آن دارد که از منظر قرضاوی، جوامع اسلامی به دلیل فقدان وجود دموکراسی، رخنه و نفوذ اندیشه سکولاریسم، جزم‌اندیشی دینی، تلقی ناسازگاری دین و مدرنیته، و نیز استحاله فرهنگی و هویتی، نتوانسته است همپای دیگر جوامع، پیشرفت و توسعه را تجربه نماید. از همین رو، وی در تلاش برای خوانشی از اسلام است که بتواند در میدان عمل، انعطاف‌پذیری و کاربست‌پذیری لازم را داشته باشد و به بهانه توسعه، دین به کناری نهاده نشود.

با عنایت به این که تاریخ همواره عرصه مصاف میان دو جبهه کفر و ایمان بوده است، لذا، هر دو جبهه سعی در افزایش قدرت اجتماعی خود از طریق بسیج نیروها و نیز نیروسازی میان باورمندان به خود بوده اند و برای نیل به این مهم، روش‌های مختلفی و متفاوتی را نیز بدین منظور تعقیب کرده‌اند. این نوشتار با کاربست روش تحلیل مضامین به دنبال ارائه پاسخ به این سؤال است که براساس آیات کتاب مقدس پیامبر خاتم؟ص؟، قرآن، جبهه کفر از چه روش‌هایی برای نیروسازی بهره گرفته است و چه راهکارهایی می‌توان برای غلبه بر این روش‌ها ارائه کرد؟ یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که با عنایت به تنوع باورمندان به جبهه کفر، این جریان از روش‌های مختلفی همچون ترعیب و تهدید، تطمیع، تدلیس، تشکیک و تحریف بدین منظور بهره برده است؛ روش‌هایی که هر کدام بر جذب بخشی از جامعه به جریان کفر مؤثر بوده است. بر پایه یافته‌های این پژوهش، راهکارهای پیشنهادی برای تأثیرگذاری بر قدرت نیروسازی جبهه کفر بدین شرح می‌باشد: افزایش قدرت اقناعی اندیشه توحیدی، افزایش قدرت دفاعی و توان بازدارندگی جامعه، افزایش سطح آگاهی از اصول اعتقادی، افزایش سطح پایبندی جامعه به اصول اخلاقی.

از آنجایی که اندیشه سیاسی امام خمینی زیربنا و شالوده عمده نظم فکری حاکم بر اندیشه تأسیس جمهوری اسلامی ایران است، لذا، هرگونه تلاش برای شناخت ماهیت این نظم سیاسی نوپدید در جهان معاصر لاجرم از شناخت قریب به واقع از ماهیت، ارزش‌ها و سازوکارهای درونی نظام اندیشه‌ورزی سیاسی بنیان‌گذار آن است. از این رو، تلاش‌های نظری نه چندان پرتعداد برای تبیین اصول روش‌شناختی حاکم بر مطالعه و فهم اندیشه سیاسی ایشان از سوی پژوهشگران و کاوندگان علوم سیاسی کشور انجام پذیرفته و روش‌های مختلفی برای این امر پیشنهاد شده است. نگارنده با هدف ارزیابی از میزان کارایی و اثربخشی روش‌های پیشنهادی موجود، درصدد است تا با بهره‌گیری از روش فراترکیب، روش مطلوب و کارآمد برای این امر را معرفی نماید. یافته‌های پژوهش حاضر بدین قرار است که فهم اندیشه سیاسی امام خمینی در چارچوب قرائت نوگرایان فقهی معاصر یا همان جریان عقل‌گرای اجتهادی شیعی میسر بوده و خوانش ایشان از امر سیاسی نیز متأثر از همین فهم فقیهانه از سیاست است؛ لذا، بر خلاف آنچه برخی معتقدند تقدم مصالح نظام اسلامی بر احکام اسلامی به نوعی کنارگذاشتن شریعت به نفع امر عرفی است، نگارنده بر این باور است که این رویکرد ناشی از فهم فقیهانه و نگرش نواندیشانه ایشان نسبت به امر دینی و قدسی است. در بعد دوم این تحقیق که مسئله روش فهم است نیز به نظر می‌رسد در باب روش‌شناسی مطالعه اندیشه سیاسی امام خمینی، عنصر زمان و مکان نقش محوری داشته و کاربست روش‌های متن‌گرا در کنار روش‌های برهانی ـ عقلی می‌تواند ظرفیت بالاتری برای فهم اندیشه سیاسی ایشان را فراهم آورد.