جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وصایت و جانشینی از مباحث مهم پس از رحلت پیامبرص بود که به دلیل برداشت‌های متفاوت از آن زمینه‌های اختلاف در میان مسلمانان را پدید آورد در حالی که بر اساس گزارش منابع کهن تاریخی شیعه، وصایت علی (ع) و یازده فرزند او بارها مورد تاکید پیامبرص وبرهمگان روشن بوده است. پس از انتخاب مردمی خلیفه، تلاش امام علی ع، جهت یاد آوری برای بازگشت به فرامین پیامبرص، سودی نبخشید و امام علی ع پس از عثمان به خلافت رسید. حضرت در دوران خلافت در مناشدات خویش مجددا به این مساله پرداختند. مساله وصایت پس از امام علی ع در زمان حسنین علیهم السلام همچنان مورد توجه بود وبه مردم یاد آوری می شد. پس از واقعه عاشورا، در زمان امام سجاد ع جریان سیاسی و فکری زیدیه، در فضای تقیه امام شکل گرفت. زیدیه با تاکید بروصایت، برنصوص دال برامامت تاکید کردند و امامت امام علی ع را از باب نص خفی وامامت حسنین علیهم السلام را از باب نص جلی پذیرفتند. در عصر امام باقرو امام صادق علیهم السلام تلاش های زیادی برای بسط مساله وصایت صورت پذیرفت. توجه ویژه امام صادق ع برمساله وصایت، برخی را به اشتباه انداخت و با انتخاب اسماعیل به عنوان وصی امام ع جریان تازه ای در شیعه رقم خورد. پس از صادقین علیهم السلام به دلیل اهمیت این مساله واهتمام ویژه شیعیان نسبت به تعیین مصداق آن، باور مندی به وصایت در شیعه رواج گسترش یافت. پژوهش حاضر با تاکید بر نقش تعیین کننده وصایت در تحولات سیاسی و فکری شیعه، در صدد است اندیشه وصایت را در عصر حضور امامان علیهم السلام واکاوی نموده و سیر تحولات آن را در منابع تاریخی و فرقه نگاری بررسی و به دلالت ها و چگونگی گسترش آن بپردازد.

چکیده در نوشته حاضر، روند و جریان تاریخ نگارى شیعیان در سده‏هاى نخستین بررسى شده است. طرح دو دیدگاه در باره جهت‏گیرى مذهبى گزارش‏هاى موجود در مصادر تاریخى اهل‏سنت، و نیز بررسى واژه‏ها و اصطلاحات تاریخ‏نگارى در کتاب‏هاى فهرست شیعه، به‏ویژه رجال نجاشى، و هم‏چنین تجزیه و تحلیل نوشته‏هاى تاریخى شیعیان، از جمله مباحث این نوشته است. نتیجه این پژوهش آن است که شیعیان به تاریخ‏نگارى (به‏ویژه حوزه‏ها و محورهایى، مانند غیبت امام دوازدهم که دیگر فرقه‏ها به آن کمتر توجه داشته) اهمیت داده‏اند. البته از آن‏جا که به صاحبان قدرت، اعتماد نداشته به روند تاریخ‏نگارى عمومى و تاریخ خلافت، رغبت چندانى نشان نداده‏اند. در ادامه، شیوه و سبک تاریخ‏نگارى «جلودى» یکى از مورخان پرتألیف، اما گمنام شیعه بررسى شده است.

جریان وروند «نگارش مکتوب» در میان شیعیان، موضوعى است که در کتاب میراث مکتوب شیعه نوشته دکتر سیدحسین مدرسى مورد بررسى و کند و کاو قرار گرفته است و نوشتار حاضر در صدد معرفى و مرورى برمطالب کتاب‏یادشده و بیان نکته‏هاى نو و تازه‏یاب آن مى‏باشد که در سه‏بخش سامان یافته‏است. در بخش اول ، ضمن معرفى نویسنده کتاب و بیان توانایى و شایستگى وى در این عرصه، محتوا و شیوه تنظیم کتاب و ویژگى‏هاى آن بیان شده است. در بخش دوم، به آرا و دیدگاه‏هاى نویسنده که به‏گونه‏اى انتقادى روایات را همراه با زمینه تاریخى آن‏ها بررسى کرده، توجه شده، سپس رشد و توسعه طبیعى روایات به مرور زمان ـ که مورد تأکید نویسنده است ـ و به صورت موردى نشان داده شده است. مباحث و اختلافات مذهبى و اثرات آن در ساخت روایات از جمله مسائلى است که در جاى جاى کتاب از نگاه تیزبین مؤلف دور نمانده و اهمیت فوق‏العاده‏اى در تحلیل‏هاى نویسنده داشته است. در این بخش، ذیل سه عنوانِ گونه‏هاى نگارش، اخبار ساختگى و ریشه‏یابى لغزش‏ها مطالب پراکنده کتاب تنظیم شده و قابل دست یابى است. در پایان و بخش سوم، برخى نقدهاى وارد برکتاب مطرح شده است .

سیره رسول خدا (ص) علاوه بر کاربرد در عرصه های مختلفی چون اخلاق و تاریخ، در دانش فقه نیز مورد استفاده قرار گرفته و در برداشتهای فقهی به آن استناد می شود. میزان اعتبار گزارشهای مندرج در کتب سیره نزد فقیهان و قواعد و روش استناد ایشان به گزارشهای کتب سیره، موضوعی است که کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. نوشته حاضر در صدد است با بررسی موارد استناد محقق حلی (د. 676 ق)، به سیره رسول خدا (ص)، روش فقهی وی در بهره گیری از سیره نبوی را روشن نماید.از این رو با مراجعه به آثار برجای مانده از محقق حلی به ویژه دو کتاب شرایع الاسلام و المعتبر، موارد استناد وی به سیره نبوی را استخراج و مورد تحلیل روشی قرار داده است. محقق حلی در بررسی موشکافانه رفتارهای گزارش شده در باره رسول خدا (ص) توانسته تنها به برخی از آنها اعتماد و اتکا نماید و این به جهت تردید محقق در صدور روایات و میزان دلالت و اعتبار آنچه به عنوان سیره پیامبر مطرح شده، بوده است. قواعد اصولی به کار گرفته شده از سوی محقق حلی برای احراز سیره صحیح پیامبر، پذیرش بیشینه آنچه به عنوان سیره پیامبر شناخته می شود را برای وی دشوار و غیر قابل استناد ساخته است. رویکرد حداقلی وی به گزارشهای دانش سیره، از همین منظر قابل تحلیل و ارزیابی است.

شیعیان نیز مانند اهل سنت به نوشتن سیره پیامبر اسلام k علاقه‌مند بوده‌اند و آثاری در این زمینه نگاشته‌اند. در سیر تاریخی این سبک تألیفی، قرن ششم هجری دوران رشد و نمایان‌شدن شاخصه‌های سیره‌نویسی شیعیان است. نگارش سیره نبوی برای شیعیان فرصتی بود تا باور و اندیشه‌های مذهب خود و نیز جایگاه و حقانیت ائمه و اهل ‌بیت را نمایان و تأیید کنند، همان مجالی که نگاشتن سیره نبی مکرم اسلام k برای اهل ‌سنت به منظور پاس‌داشت شیخین فراهم آورده بود. بعد از کوشش‌های شیعیان برای نوشتن سیره نبوی در پنج قرن نخست هجری، اولویت‌های نویسندگان شیعه از قرن پنجم و ششم به بعد، تغییر کرد و اغلب، از نگارش درباره پیامبر به پژوهش‌هایی درباره زندگی دوازده امام معطوف شد. در این دوران، شیعیان نگارش اختصاصی درباره سیره پیامبر را رها کردند و بیشتر آثاری نگاشتند که علاوه بر زندگی رسول خدا شامل سیره و زندگی سیزده معصوم دیگر نیز بود.

فقدان بخشی از منابع تاریخی شیعه دغدغه‌ای است که برخی از متفکران به آن توجه کرده و علل مختلفی برای آن برشمرده‌اند. از جمله علل مادی را در زمره علت‌های نابودی این آثار می‌دانند. گرچه علل معنوی نیز برای فقدان منابع مطرح است اما موضوع این مقاله نیست. از آنجا که به علل مادی نقش پررنگ‌تری داده شده، این نوشتار علل مادی فقدان منابع تاریخی را می‌کاود و به این پرسش پاسخ می‌دهد که: علت مهم مادی فقدان منابع تاریخی چیست؟ بررسی گزارش‌های تاریخی و رجوع به منابع برای روشن‌شدن علت واقعی و سهم هر کدام از علل در فقدان منابع، با رجوع به کتاب‌خانه‌ها و تحلیل و توصیف داده‌های تاریخی روش این مقاله است. بسیاری از آثار، پیش از حمله مغول، بر اثر علل دیگری از بین رفته، و نسبت‌دادن مفقودشدن منابع صرفاً به حمله مغول، به عنوان مهم‌ترین علت مادی مفقودشدن، مطلب نادرستی است که اشتهار یافته است.

با سقوط دولت آل بویه (حک.: 334-447 ه.ق.) و به قدرت رسیدن سلجوقیان (حک.: 431-590 ه.ق.) برگزاری آیین‌های عاشورایی، علی‌رغم سخت‌گیری‌های هیئت حاکمه در نیمه اول عصر سلجوقی، همچنان در میان امامیه استمرار داشت، و در منابع تاریخی کم و بیش گزارش شده است. پژوهش حاضر به آیین‌های عاشورایی عصر سلجوقی، زمینه‌ها و فرصت‌های مانایی و برگزاری مراسم عاشورا، گونه‌های عزاداری امام حسینj، عزاداری سنیان حنفی و شافعی، عزاداری زنان، مناقب‌خوانی، مرثیه‌سرایی و تعزیه پرداخته است.‌ یافته‌های پژوهش با تکیه بر روش توصیفی‌تحلیلی نشان می‌دهد که زمینه‌ها و فرصت‌هایی در دوره سلجوقی وجود داشته که سبب مانایی آیین‌های عاشورایی بوده است. آیین‌های عاشورایی، و زمینه‌ها و فرصت‌هایی که موجب استمرار این آیین‌ها شده، هدف این پژوهش است. آیین‌های عاشورایی در این عصر خودجوش بوده است. هر زمان که شیعیان اوضاع و احوال سیاسی مناسب و فرصت مساعدی می‌یافتند، در ایام محرم، به‌ویژه روز عاشورا، آیین‌های عزاداری مخصوص امام حسینj برپا می‌کردند. همان آیین‌های عاشورایی که در عصر آل بویه وجود داشته، در این دوره هم کمابیش استمرار داشته و منقطع نشده است.

در این نوشتار با بررسى واژه هاى به کار رفته در حادثه ى عاشورا و پى گیرى سابقه ى تاریخى آنها کوشش شده است بستر وقوع این حادثه و زمینه هاى آن شناسایى شود. با ره گیرىِ مفاهیمِ استفاده شده در این حادثه و بیان پیشینه ى تاریخى آنها مشخص مى شود، که حادثه ى کربلا صرفاً یک حادثه ى نظامى نبوده و یک باره به وقوع نپیوسته است، بلکه به نحوى امتداد اختلافات و درگیرهاى گذشته است. تمایز افکار و عقاید دو طرف از خلال بررسىِ معناى نهفته در واژه هاى به کار رفته و روشن ساختن مراد کاربران آنها مشخص گردیده است. در این مقال با بررسى واژه هاى شیعه ى على، شیعه ى عثمان و دین على و دین عثمان نشان داده ایم که حادثه ى عاشورا نقطه ى عطفى براى تمایز شیعیان اعتقادى از دیگر گروه ها بوده است و با بررسى واژه هاى سنّت و بدعت، و امام، وصى و ذریه به پشتوانه ى اعتقادى این دو جریان پرداخته و در ادامه با بررسى واژه هاى مربوط به فرمان بردارى، همچون: سمع، طاعت، خروج، عصیان و فتنه، به انحرافى که به نفع قدرتمندان در برداشت از این واژه ها راه یافته اشاره کرده ایم. در پایان با بررسىِ مفاهیمى هم چون: ذمه، ثار، نصر و صله ى رحم روشن کرده ایم که جامعه ى اسلامى پس از پیامبر به سوى ارزش هاى دوره ى جاهلى گام برداشته و این کلمات را نه در معناى تغییر یافته ى دوره ى اسلامى، بلکه در همان معناى سابق به کار برده است.

تعداد 58 نامه از امام صادق (ع) در منابع شناسایی شده که از جمله آنها نامه بلند آن حضرت به نجاشی، کارگزار منصور عباسی (متوفای 158 ه.ق.) بر اهواز، است. این نامه، که در رده متن‌های سیاست‌نامه دسته‌بندی می‌شود، درباره چگونگی تعامل حاکم با رعیت است و می‌تواند الگویی در تنظیم روابط حاکمان با زیردستان باشد. نوشته حاضر در صدد است این نامه را از لحاظ منبع و متن بررسی و تحلیل کند. متن کامل این رساله بار نخست در کتاب الاربعون حدیثا فی حقوق الاخوان، نوشته ابن‌زهره حلبی (متوفای 634 ه.ق.) از دانشمندان قرن هفتم درج شد و پس از آن به منابع دیگر، به‌ویژه منابع عصر صفوی، راه یافت و با عنوان رسالة الاهوازیة نام‌بردار شد. از نظر محتوا، متن نامه دارای دو بخش مجزا از یکدیگر با دو گفتمان متفاوت است که در یکی بر حقوق مردم و در دیگری بر حقوق مؤمن تأکید می‌شود. دستاورد پژوهش آن است که با عنایت به بی‌توجهی متون کهن به این نامه و نقل آن در منبعی متأخر و نیز دوگانگی گفتمان متن نامه، بخشی از آن غیراصیل و ملحق به نامه اصلی است، به‌ویژه بندی از رساله که خوزیان را سرزنش می‌کند ناظر به رقابت گروه‌های فعال جامعه در قرن دوم افزوده شده است.

موقوفات و نذورات در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران نقش بسزایی داشته است. مشارکت طبقات سیاسی و عامه مردم در فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجب شد با گذشت زمان این حضور پررنگ و محسوس‌تر شود. از زمان آل بویه تا آغاز عصر صفویه (334-907 ه.ق.) نمونه‌هایی از اختصاص موقوفات و نذورات برای تبلیغ و اجرای آیین‌های عاشورایی می‌توان جست‌وجو کرد. از جمله اقدامات شیعیان و علاقه‌مندان به خاندان عصمت و طهارت در اختصاص موقوفات و نذورات متعدد برای ساخت حرم امامان شیعه، ساخت مدرسه، کتاب‌خانه، دارالسیاده و برگزاری مراسم سوگواری است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی در پی آن است که با موشکافی در داده‌های موجود تاریخی نشان دهد موقوفات و نذورات این ادوار تا چه اندازه در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران مؤثر بوده است. با بررسی منابع مختلف در نهایت این نتیجه حاصل شد که وقف، نذورات و صدقات در گسترش آیین‌های عاشورایی مؤثر بوده و سبب رشد تشیع در میان مردم ایران شده است.