جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«حدوث جسمانی نفس» از جمله مباحث مشترک کلام اسلامی و حکمت متعالیه است. در کلام اسلامی، دو رویکرد تَبَعی و اَصالی در این باب مطرح است؛ رویکرد تبعی، نفس را مشروط به حدوث مزاج معتدل در بدن، حادث دانسته و رویکرد اصالی، نفس را همچون دیگر اجسام و به نحو مطلق حادث می‌داند. دیدگاه حدوث اصالی نفس نیز نسبت به نحوۀ حدوث، تفسیرهای مختلفی ارائه کرده است؛ عرض بودن، یکسانی با هیکل محسوس، جسم لطیف بودن، جزء اصلی بدن، و جزء لایتجزا بودن نفس از آن جمله است. دلیل اصلی متکلمان بر حدوث مبتنی بر ناسازگاری قِدَم نفس با صفاتی چون قادر مختار بودن خداوند است. در مقابل، ملاصدرا معتقد به ناسازگاری میان حدوث زمانی نفس و تجرد ذاتی آن بوده و بر انگارۀ «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء» تأکید دارد. مسئله تحقیق، مطالعه تطبیقی و تحلیل دیدگاه کلام اسلامی و حکمت متعالیه در مسئله حدوث نفس است. تفاوت میان رویکرد کلامی و فلسفی به مبانی هستی‌شناختی و انسان‌شناختی آن دو بازمی‌گردد. نظریه حدوث جسمانی نفس در کلام و فلسفه، علاوه بر اشتراک در برخی لوازم، دارای پیامدهای متفاوتی همچون تفاوت در ملاک هویت شخصی است. در این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی، حدوث جسمانی نفس از دیدگاه کلام اسلامی و حکمت متعالیه مورد واکاوی قرار گرفته و نقاط تلاقی و تمایز آن دو در مبانی و لوازم برجسته گردیده است.

تبیین پیوند نفس و بدن از دیرباز توجه اندیشمندان را به خود معطوف داشته است. در روایتی زیبا امیر مؤمنان علی علیه السلام رابطه روح و بدن را به پیوند میان "معنا و لفظ" تشبیه فرموده‌اند. در این نوشتار بر آنیم تا در پرتو نظریات مطرح در زبان‌شناسی و نشانه‌شناسی و نیز با روش تحلیلی ـ عقلی و با رویکردی تطبیقی، این تشبیه را به‌عنوان یک فرضیه در باب رابطه نفس و بدن مورد واکاوی قرار دهیم. ازاین‌رو پرسش اصلی این تحقیق آن است که بنیان‌ها و احکام مشترک میان این دو پیوند (یعنی پیوند نفس و بدن از یک سو و پیوند معنا و لفظ از سوی دیگر) چیست؟ ره‌آورد این پژوهش دست یافتن به احکام کلی مشترک میان لفظ و معنا و نفس و بدن می باشد؛ احکامی مانند اعتباری و حقیقی، تجرد و مادیت، ثبات و تغیر، بطون و ظهور، فناء و اندکاک، اصالت معنا و روح و تبعی بودن لفظ و بدن، انتقال زشتی و زیبایی هریک از لفظ و بدن و معنا و روح به یکدیگر، و لایه‌لایه بودن معنا و روح.

معرفت نفس بر دانش و تلاش عملی انسان مقدم است. در روایات معصومین(ع) معرفت نفس انسان را به شناخت خداوند متعال می رساند. ما در این تحقیق متواضع نشان می دهیم که تعریف نفس چیست و روح چگونه است و فلاسفه در این باره چه گفته اند و جایگاه و نظر علامه طباطبایی و ابن قیم جوزیه را می شناسیم. و اینکه ابن قیم جوزیه به عنوان یکی از پیشگامان سلفیه او نفس را تعریف می کند که روح انسان جسمی لطیف است که اعضای آن در تمام اجزای بدن وجود دارد. ابن قیم از نظر روش شناسی بر روش شناسی نقل و نیز بر فهم سلف صالح تکیه دارد. او به نقد استدلال های فلاسفه درباره تجرد نفس می پردازد و دلایلی برای تجسم روح ارائه می کند. و اینکه علامه طباطبایی از پیشگامان حکمت متعالیه است و دیدگاه ایشان دیدگاه مکتب جعفری را ارائه می کند. و خداوند انسان را چون آفرید مرکب از دو جزء و مرکب از دو جوهر یک جوهر جسمانی و یک جوهر مجرّد که نفس و روح است آفرید و تا زمانی که دنیوی است غیر قابل تفکیک و همراه هستند. زندگی ادامه دارد، سپس بدن می میرد و روح زنده از آن جدا می شود.

متون دینی در میراث عربی اسلامی جایگاه ویژه ای دارند و فهم و تفسیر آنها منوط به استفاده از قواعد و ضابطه های نظام مند مطالعه شده برای فهم متن است که در قواعد هرمنوتیکی بیان شده و تأثیر زیادی از لحاظ فکری و عملی بر زندگی فردی و اجتماعی دارند. در این زمینه بین اندیشه سلفیه و امامیه اختلاف نظر زیادی وجود دارد. از این رو این رساله به تحلیل و مقایسه دیدگاه البانی به عنوان یک عالم سلفی معاصر و طباطبایی به عنوان یک عالم امامی معاصر در روش شناسی فهم و تفسیر متن و آثار مترتب بر آن با نقد دیدگاه های البانی با تکیه بر آراء طباطبایی و حکمت متعالیه می پردازد. نکته اصلی این است که آنها در اصالت ظهورر، قراین لفظی و غیر لفظی و پیش فرض هایی که بر فهم و تفسیر متون دینی به صورت ایجابی و جزئی تأثیر می گذارد و با تفاوتی که بین آنها وجود دارد، اشتراک دارند. تفاوت اصلی آنها در این است که البانی بر این نکته تأکید دارد که فهم ائمه اربعه ی اهل سنت فقط برای خودشان حجت است و نه برای ما، و ما موظفیم در فهم نصوص با تکیه بر فهم سلف و عدم تخطی از آنها، با عدم تکیه بر عقل از لحاظ منبع و روش، تلاش کنیم. بر او اشکال می شود که خداوند متعال در کتابش حجیت عقل را باطل نکرده است و چگونه معقول است و حجیت قرآن را عقل ثابت کرده است، و در کلام صحابه و تابعین و مانند آنهایی که اختلاف واضح دارند، حجت قرار نداده است. و در مقابل أو، علامه طباطبایی معتقد است که فهم سلف در روش شناسی فهم، خاصیتی ندارد. از این رو بر آنیم که مبانی روش شناسی تفسیر متن از دیدگاه ناصر الدین البانی و علامه طباطبایی را بیان کنیم. روشی که محقق در طول تحقیق از آن استفاده کرده است، روش توصیفی تحلیلی است.

تزیین و زیباآراییِ یک رفتار باطل و کنش نادرست و جذاب جلوه دادن آن در ذهن و دیدۀ انسان یکی از راهکارهای شیطان برای فریب و گمراهی اوست. پرسش بنیادین آن است که چه اتفاقی در دستگاه ادراکی و شناختی انسان رخ می‌دهد تا کاری نازیبا و زشت در نفس انسان زیبا و جذاب و درست جلوه کند؟ پاسخ به این پرسش را باید در تهییج قوای باطنی انسان و تحریک عواطف کور او توسط شیطان جست‌وجو کرد. نقش دو قوۀ «واهمه» و «متخیله» که یکی کاردکرد ادراکی و دیگری کارکرد تصرف دارد، برجسته و شایان توجه است. قوۀ واهمه به‌عنوان سلطان قوای حیوانی با تسخیر قوۀ متصرفه نقش اصلی جلوه‌پردازی و زیبانمایی وجذابیت‌سازی باطل را بر عهده دارد. شیطان به‌عنوان دشمن بیرونی از هفت شیوه برای فریب و اغوای انسان بهره می‌برد که در همۀ آن‌ها از دو قوۀ واهمه و متخیله سوءاستفاده می‌شود؛ این هفت روش عبارت‌ا‌ند از: نگاه استقلالی به اسباب ظاهری، به هیجان درآوردن عواطف و احساسات، تحریک حس لذت‌جویی و شهوت انسان، توجیه‌گری و محمل‌تراشی برای کار‌ناشایست، اختلال در دستگاه شناختی با سفسطه و مغالطه، بهره بردن از خلأها و کمبودهای روانی، سهل جلوه دادن باطل و ناچیز‌انگاری آن. این شیوه‎‌ها توسط دشمن بیرونی در جنگ شناختی نیز به کار‌گرفته می‌شود. در این پژوهش با روشی تحلیل ـ عقلی نقش دو قوۀ واهمه و متخیله در فرایند تزیین شیطان کاویده شده و نمونه‌های قرآنی آن تحلیل گردیده است.

پدیده‎‎های فراروان‌شناختی و رویدادهای پاراسایکولوژی از دیرباز در کانون توجه اندیشمندان و فرارون‌شناسان می‌باشد. مسأله بنیادین در تحلیل این پدیده‌های فراحسی شناخت منشأ و خاستگاه حقیقی آن‌ها و نیز توجه به آثار و پیامدهای گوناگون اعتقادی و معرفتی آن‌ها است. هدف اصلی این پژوهش گونه‌شناسی انواع تبیین‌های مطرح در باب خاستگاه پدیده‌های فراروان‌شناختی و نیز استخراج لوازم آن‌ها در پرتو روش تحلیل عقلی می‌باشد. مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق عبارتند از: تحلیل سه گونه تبیین تجربی، فلسفی، و دینی برای منشأ رویدادهای فراروان‌شناختی، و نیزبرجسته سازی پیامدهای کلامی و معرفتی مترتب بر آن‌ها، که عبارتند از: تثبیت باورهای غیبی ادیان توحیدی، امکان معجزات و کرامات، به چالش کشیدن نظریات فیزیکالیستی در فلسفه ذهن، و نیز نقد روایت افراطی از هوش مصنوعی، نقد نظریه تکامل داروینی، نفی الحاد باوری، بارور سازی و تقویت تجربه‌های دینی و عرفانی، اثبات محدودیت دانش بشری و روش فیزیکی، تاثیر در بایدها و نبایدهای اخلاقی و الزامات رفتاری، پاسخی قاطع به چالش‌های عصب شناسی.

بی‌شك مباني معرفت‌شناختي يك نظام فكري در تعريف آن از هويت انسانی نقش بسزايي دارد. جريان سلفي‌گري در پرتو مباني حس‌گرايي افراطي، تعريفي کاملاً مادي از جهان هستي و انسان ارائه مي‌کند. ابن‌قیم جوزيه، يکي از پيشگامان سلفي‌گري، نفس انساني را «جسمي لطيف» تعريف مي‌کند که در تمام اعضای بدن سريان دارد. به لحاظ روش‌شناختي، ابن‌قیم بر روش نقلي و نيز بر فهم سلف صالح تکيه مي‌کند. وي ادله مطرح‌‌شده از سوي فلاسفه بر تجرد نفس را نقد کرده و براي ماده‌انگاري نفس ادله‌اي اقامه نموده است. در اين پژوهش نخست مباني معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي ابن‌قیم بيان و سپس تعريف او از «نفس و روح» انساني تحليل و نقد شده و همچنين دلايل او بر نفي تجرد نفس و نيز اثبات ماديت نفس در بوته سنجش قرار گرفته است.

مسئلۀ تبیین پیوند نفس و بدن از دیرباز در کانون ژرف‌اندیشی اندیشمندان بوده است. آن‌ها برای ایضاح این پیوند از تشبیهات و تمثیلات گوناگونی بهره ‌برده‌اند. هر‌یک از این تشبیهات معقول به محسوس بر مبانی و بنیان‌های فلسفی خاصی استوار شده‌اند. بر پایۀ جستجوی صورت‌گرفته و در پرتو روش تحلیلی، هشت‌گونه تشبیه اصلی پیرامون رابطۀ نفس و بدن استخراج شده: رابطۀ تدبیر و تصرف، رابطۀ سریان جسم لطیف در جسم کثیف، رابطۀ اصل و فرع، رابطۀ استعمال و استخدام، رابطۀ حالّ و محلّ، رابطۀ مبتنی بر شوق و عشق، رابطۀ تجلی و ظهور، رابطۀ معنا و لفظ. این پژوهش در پی آن‌ است تا تشبیهات و دیدگاه‌های اصلی در باب پیوند میان نفس و بدن را گونه‌شناسی کرده، بنیان‌ها و پیش‌فرض‌های نهفته در پس هریک را تحلیل نموده و پیامدها و لوازم آن‌ها را برجسته سازد. دیدگاه برگزیده به‌خاطر وجود مرجحات زبان‌شناختی از میان هشت دیدگاه مطرح، نظریۀ «لفظ و معنا» می‌باشد.

جریان فکری الحاد و زندقه یکی از جریان‌های انحرافی پویا در دوران پیشوایان معصوم: بوده است، به گونه‌ای که تشکیل «حلقه الحاد» را می‌توان ناشی از این جریان دانست. الحاد در زمان ‌ پیشوایان معصوم: بر پایه «حس‌گرایی»، «نفی لایه‌های فرامادی و متافیزیکی» و«شبهات مبتنی بر عقلانیت مغالطه‌محور» استوار بوده است. اهل بیت: با اتکا به شیوه‌های خاصی با الحاد برخورد نموده‌اند. به طور کلی می‌توان سه شیوۀ «اخلاقی»، «صوری»، و «محتوایی» را استخراج نمود. برجسته‌ترین شیوه‌ای صوری «بر انگیختن درونی پرسشگر»، «دفع ضرر محتمل»، «نفی استبعاد» و «استناد به امور در دسترس» می‌باشد. همچنین از روش «معادله معکوس»، «استناد به خویشتن»، «برهان چند سطحی»، «تأکید بر اصل علیت» و استفاده از علوم تجربی و دانش طب» می‌توان به عنوان مهم‌ترین شیوه‌های محتوایی برخورد با الحاد در سخنان اهل بیت: نام برد. در این تحقیق گونه‌های مختلف الحاد و زندقه تبیین شده و سرچشمه‌های الحاد در عصر اهل بیت: نیز کاویده شده است. به طور کلی سه منشأ اساسی را می‌توان برای این جریان برشمرد؛ «فتوحات اسلامی»، «نهضت ترجمه»، «آموزه‌های مسیحیت و یهودیت». در این مقاله با روش نقلی، تحلیلی منطق مواجهه با الحاد باز پژوهی شده است.