جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیان مسئله: در آثار مولوی تأثیرگذاری بر مخاطب بسیار مهم است، ازجمله دلایل این ادعا، علاوه‌بر اشاره‌های مستقیم وی به رعایت مقتضای حال مخاطب، وجود پرسش‌های زیاد در مثنوی معنوی است که سبب ایجاد تفکر در مخاطب می‌شود. روش: در پژوهش حاضر به استخراج کارکردهای تربیتی پرسش‌های همگرا از دفتر اول مثنوی مولوی پرداخته می‌شود. برای این منظور با جمع‌آوری و دسته‌بندی پرسش‌های همگرا از دفتر اول مثنوی، پرسش‌های همگرای تربیتی دسته‌بندی، و کارکردهای تربیتی این پرسش‌ها، براساس برانگیزانندگی، استنتاج خواهد شد. در این کار ضمن استفاده از شیوة کتابخانه‌ای در جمع‌آوری داده‌ها و انتخاب نمونة هدفمند و همگون، برای تحلیل داده‌ها درگزارش نهایی، از تحلیل محتوای کیفی استفاده می‌شود که به‌سبب دقیق‌تربودن شیوة رفت‌و‌برگشتی دارد. نتایج و یافته‌ها: حاصل این پژوهش قرارگرفتن پرسش‌های هم‌گرای تربیتی دفتر نخست مثنوی در کارکردهایی مانند ایجاد یادآوری، پذیرش ناتوانی، توجه و تمرکزدهی بر یک موضوع، نمایاندن غفلت و نادانی، غفلت‌زدایانه، بیان پشیمانی و تلاش برای جبران و خواهش از خدا بوده است. مدرسان می‌توانند در امر تربیت از پرسش در کارکردهایی که از مثنوی مولوی استخراج شد، برای برانگیزانندگی، خلاقیت و رشد فکری و منطقی دانش‌آموزان و دانشجویان استفاده کنند.

مولوی از جمله شاعران و نویسندگانی است که در آثار خود به تأثیرگذاری کلام بر مخاطب و برانگیختن او توجه زیادی دارد. یکی از دلایل این ادعا، علاوه‌بر اشاره‎های مستقیم او به رعایت حال مخاطب و وجود پرسش‎های هم‎گرا، تبیینی و واگرا در مثنوی معنوی است که باعث فعال شدن فکر و ایجاد تغییر مثبت می‎شود. پژوهش حاضر ابتدا به جمع‎آوری پرسش‎های موجود در دفتر اول مثنوی معنوی پرداخته است، سپس ضمن جداسازی پرسش‎های تربیتی، برای آنها کارکردهای تربیتی براساس برانگیزانندگی که در مخاطب دارند ارائه کرده است. محققان پس از مطالعه و انتخاب نمونه و جمع‎آوری داده‎ها، برای تحلیل داده‎ها از روش تحلیل محتوای کیفی بهره برده‎اند. حاصل این پژوهش قرار گرفتن پرسش‎های تربیتی دفتر نخست مثنوی در کارکردهایی چون ایجاد یادآوری، پذیرش ناتوانی، توجه و تمرکزدهی بر یک موضوع، نمایاندن غفلت و نادانی، غفلت‎زدایانه، استدلال خواهانه، بسط بینش و دانش، تردیدزدایانه، بیان پشیمانی و تلاش برای جبران، خواهش از خدا، خواهش از دیگران بوده است. مدرسان می‎توانند از پرسش در کارکردهایی که از مثنوی مولوی استخراج شد، جهت برانگیزانندگی، رفع اشکالات آموزشی و تربیتی، رشد خلاقیت و تفکر منطقی دانش‎آموزان و دانشجویان استفاده کنند.

اگرچه پژوهشگران در تحقیقات خود، موضوع خداوند را از دیدگاه‌های گوناگون کلامی، عرفانی و مذهبی با تأکید بر بخش غیرروایی یا غیرداستانی در مثنوی بررسی کرده‌اند، اما همچنان این موضوع در قصه‌های آن پوشیده مانده است. هدف از این پژوهش با روش تحلیلی ـ توصیفی، آن است تا کنش‌های خداوند را در 57 قصه ـ با توجه به نوع ظهور و اثرگذاری ـ طبقه‌بندی کند. به همین منظور نگارندگان با تمرکز بر بخش روایی قصه‌ها، به بررسی موضوع پرداخته‌اند. در واقع، قصه‌های مثنوی هم‌پای دلالت‌های آکنده از نکته‌های دقیق عرفانی، توانسته مخاطبان را به حیات روحانی و معنوی بکشاند، و از این طریق ‌آن‌ها را متوجه حضور مطلق خداوند در زندگی کند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که خداوند به عنوان عنصری پیش‌برنده در روایت‌های مثنوی گاه از طریق مشیّت، قضا، الهام و وحی و یا به طور مستقیم، به عنوان شخصیّت‌ کلیدی و گاه به شکل هاتف در ساحت نمادین و تمثیلی، حضوری چشمگیر داشته و مولوی با نمایش چنین کنش‌هایی بر آن بوده است تا خوانندگان را به نوعی از شناخت برساند.

محمد علم‎الهدی (1039-1115هـ .ق)، فرزند ارشد ملامحسن فیض کاشانی، در رسالۀ درایت ‌نثار به نقد مجدانۀ صوفیه پرداخت. این رساله از جمله ردیه­های عصر صفوی است که تاکنون به نثر ادیبانه و تصاویر شاعرانۀ آن توجه نشده است. دسته­ای از عالمان و فقیهان شیعه در عصر مذکور، به قصد تثبیت تشیع و دفاع از شریعت محمدی به مخاصمۀ صوفی برخاستند. همگی ایشان از زبانی ساده و بی­پیرایه بهره جستند؛ اما در این میان علم‎الهدی سه گونه نثر متفاوت را به کار گرفت. این نوشتار می­کوشد ضمن بررسی ردیه­های مشهور و تحلیل مقایسه‎ای موضوعات مشترک میان آن‌ها، ارزش­های ادبی و سبک نثر رسالۀ درایت ‌نثار را معرفی کند و در نهایت، نشان ­دهد تمام ردیه‌های موردِواکاوی این پژوهش، با تکیه بر اخباری‌گری بسیار، بر تصوف تاخته­اند و تنها اثری که افزون بر استناد فراوان به آیات و احادیث، به کاربست آرایه­ها و زیورهای ادبی توجه کرده تا توجه مخاطبان را جلب کند، درایت‎نثار محمد علم‎الهدی است.

هدف اصلی از این پژوهش، واکاوی جایگاه قناعت و کارکردهای آن در مثنوی معنوی با تکیه بر تعالیم اسلامی است. بدینوسیله از روش تحقیق بنیادی، استنادی بهره گرفته شد. در این راستا و با توجه به رابطه عمیق میان رشته‌ای که در حوزه‌های علوم انسانی و به‌طور اخص علوم دینی و ادبیات فارسی احساس می‌شد و خلأ مطالعاتی در باب نگارش حاضر، ضمن مطالعه عمیق مثنوی مولوی به عنوان یکی از متون ادبی فاخر و شاخص عرفانی و اخلاقی و تطبیق آن با تعالیم اسلامی با بهره‌گیری از روش تحقیق بنیادی، استنادی کارکردهای مشترک درباب جایگاه قناعت استخراج گردید. عامل حیات طیبه، عزت آفرینی، گنج حقیقی در مقابل فقر، تقابل با خساست و حرص، عامل شادی و آرامش واقعی و محور ترکیبی توکل، رزق و رضایت، از مهمترین مؤلفه‌های کارکردی مشترک است.

سرشت باز و چندصدایی شعر حافظ موجب شده است خوانندگان زیادی از دیرباز تا روزگار معاصر به قرائت شعر او بپردازند. قرائت عرفانی یکی از قرائت‎های مطرح و دامنه‏دار از شعر حافظ است که به ‏اقسام گوناگونی بخش‎پذیر است. از میان قرائت‎های عرفانی می‌توان به رساله‎ای از جلال‌الدین دوانی در قرن نهم اشاره کرد. او در رسالۀ خود، بیتی از حافظ را ‏بر مبنای ‏پارادایم وحدت وجود ‏قرائت کرده است. این مقاله می‌کوشد برای نقد و ارزیابی قرائت دوانی، الگوی نشانه‏شناسی مبتنی بر بافت‌های سه‌گانه را به کار گیرد و با رجوع به تاریخ تحول عرفان ایرانی - اسلامی‏ نشان دهد چنین قرائتی از شعر حافظ مقرون به صواب نیست. برای تبیین تحولات تاریخ تصوف، از مفهوم سنت اول و دوم عرفانی استفاده شده و مفاهیم عمده و مشترک این دو سنت، یعنی تجلی، عشق و وحدت شهود / وحدت وجود با یکدیگر مقایسه شده است.

سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دست‌افشانی و پایکوبی صوفیان گفته می‌شود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و به‌همین‌دلیل، موضوع سماع موجب اختلاف‌نظر فقها و اهل‌حدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دسته‌ای از احادیث، سماع را حرام دانسته‌اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمرده‌‌اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهاده‌اند، نه صرفاً بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کامل‌ترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تأثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به‌ویژه عارفان تبیین کند. یافته‌های پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع می‌کنند و مسموع واحد بر آنها تأثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تأثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ به‌گونه‌ای‌که مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبّه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبّه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.

"کرامت" در میان صوفیّه از مفاهیم کلیدی است که از همان ابتدا مورد بحث و مناقشۀ بسیار قرار گرفته است. این واژه در اصطلاح به معنای کارهای خارق‌العاده‌ای است که از اولیاء و مشایخِ عرفان سرمی‌زند و خالی از دعوی نبوّت است. در این پایان‌نامه نخست براساس شباهت‌های ساختاری قصّه‌های عامیانه و آنچه در متون صوفیّه به عنوان کرامت می‌شناسیم، تعریفی واحد از آنها زیر عنوانِ "قصّه‌های کرامت" ارائه شده‌است. سپس در دو متن اسرارالتوحید و تذکره‌‌الاولیاء، به تجزیۀ ساختاری این قصّه‌ها پرداخته و آنها را از لحاظِ زمان، مکان، زاویۀ دید، پیشۀ اشخاص قصّه، شخصیّت‌پردازی، پایان‌بندی، عملکردهای اشخاص قصّه و ... مورد بررسی قرار داده‌ایم تا بتوانیم به نتایجی کلّی در آنها دست یابیم.در فصل‌های بعد به تحقیق در محتوای "کرامت" پرداخته و ضمن بازگشایی شباهات و تفاوت‌های آن با مفاهیمی چون سحر و اعجاز و ارهاص، نظریّات موافق و مخالف را دربارۀ آن طرح کرده‌ایم. پس از آن نیز در فصل ششم، نزدیکی‌های برخی اقسام آن را با خرافات نشان داده‌ایم. در پایان هم ضمن درج فهرستی از خلاصۀ این قصّه‌ها در دو اثر مورد بررسی، جداول و نمودارهای حاصل از تجزیۀ ساختاری این قصّه‌ها ارائه شده‌است.

نوبت سوم کشف‌الاسرار به منزله یکی از تفاسیر ادبی- عرفانی همواره مورد توجه بوده است. میبدی در این نوبت استنباط‌های عرفانی از آیات قرآن را با زبان ادبی بیان کرده است. در بعضی از قسمت‌های این نوبت میبدی به موضوع حال و مقام یا ترتیب مراحل سلوک اشاره کرده است. پیگیری این اشارات می‌تواند نظر میبدی را دربارة مراحل سیر و سلوک عرفانی آشکار کند. از این رو لازم است همة اشارات میبدی دربارة سالک و مقامات سلوک، و نیز عبارات او دربارة موضوعاتی که در طریقت عرفانی نقش دارند، استخراج و تحلیل شود و سپس، دربارة مراحل سلوک، مقدمات، اقسام و مراتب هر مرحله تحقیق شود. بدین منظور، این مقاله بر آن است مراحل سلوک و کمال معنوی انسان را در نوبت سوم کشف الاسرار برشمارد و پیوند میان این مراحل را با آیات و اصطلاحات قرآنی بررسی کند. نتیجة حاصل از این پژوهش، افزون بر این که ترتیب مراحل سلوک را از دیدگاه یک مفسر عارف نشان می‌دهد، ریشه‌های قرآنی عرفان اسلامی را نیز تبیین می‌کند.