جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مورد بحث در الهیات فمینیستی، بررسی جنبه­ی مونث الهی در ادیان گوناگون است که به واسطه­ی آن، جایگاه زنان در جامعه­ی دینی بالا برده می­شود. در این میان، تجسم زنانه­ی حکمت الهی از مهمترین مباحث مطرح شده در این زمینه به شمار می­آید. این شخصیت الهی زنانه، در دو دین یهود و بودایی جایگاه برجسته­ای را به خود اختصاص داده است. حکمت متشخص زنانه در دین یهود در مقام حخما یا شخینا و در دین بودایی در مقام پراجناپارامیتا، ظاهر گشته است. از آن رو که این ادیان، از قدیمی­ترین و پرطرفدارترین ادیان جهان محسوب می­شوند، بررسی حکمت متشخص الهی در قالب زنانه­اش اهمیت فراوانی دارد چرا که شباهت­ها و تفاوت­ها در آموزه­هایی که پیرامون این شخصیت پدید آمده است نمایان شده و تاثیر آن در جامعه­ی دینی با ارزش بخشیدن به جایگاه زنان مشخص می­گردد. در این پژوهش، کوشش می­شود که سیر تحول این مفهوم در این دو سنت دینی، ابعاد و کارکرد اجتماعی آن مورد بحث قرار گیرد.

اخیرا در مطالعات فمینیستی، بابی جدید برای بازنگری متون دینی و الهیات در چشم­اندازی زنانه­نگر گشوده شده است. الهیدانان فمینیست، در عین توجه به متون رسمی ادیان، به بحث درباره­ی متونی می­پردازند که از سوی جامعه­ی دین­دار، معتبر دانسته نمی­شود. بدین سان در سنت مسیحی، مجموعه­ای پنجگانه موسوم به آپوکریفای اعمال رسولان توجه الهیدانان فمینیست را به خود معطوف کرد. نگارش این متون را در سه سده نخست مسیحیت می­دانند و در بیان دغدغه­ی نخبگانی در خصوص نحوه­ی حضور زنان در جامعه­ی دینی، نکاتی منحصر به فرد و کاملا متفاوت با سایر متون مشابه را دربردارد. هدف از این پژوهش آن است که بتوان به تصویری روشن از گفتمان نادیده گرفته شده در سال­های آغازین و شکل­گیری مسیحیت رسمی رسید و بدین ترتیب به این پرسش پاسخ داد که آیا بر اساس متون دیگر، زنان در سده­های نخستین مسیحیت پیوسته تحت انقیاد ساختار مردسالانه بوده­اند یا خیر. از این رو، در پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به بررسی شخصیت زنان مطرح شده در این متون از منظر فمینیستی پرداخته شده است و به این نتیجه دست می­یابد که این متون زنان را در دو وجه قربانی ـ‌ قهرمان به تصویر کشیده­اند.

در راستای ارائۀ خوانشی از الهیّات که معطوف به تجربۀ زنانه باشد، توجه الهی‌دانان به سه ساحت جلب شد. در ساحت نخست، در تاریخ فلسفه غرب همواره جسمانیت زنانه متناظر با طبیعت دانسته شده و با جلوه دادن عقلانیت به مثابه حق انحصاری مردانه، زنان از تحصیل در حوزۀ الهیّات منع شده‌اند. الهی‌دانان فمینیست بر آن هستند که ضمن به رسمیت شناختن جسمانیت زنانه، راهی برای ورود به عرصۀ عقلانیت بگشایند. افزون بر این، در همین ساحت است که الهی‌دانان فمینیست بدن زنان را منبعی برای بازتاب الهیّات فمینیستی دانسته و تجربیاتی را که از طریق بدن خود به دست می‌آورند به عرصه‌های گوناگون الهیّاتی تعمیم داده و حتی به بازتفسیر وجه زنانۀ خدا پرداخته‌اند. ضمناً ایشان در این راستا دست به ارائه آیین‌های جدید دینی با هدف ایجاد فضایی معطوف به تجربیات جسمانی می‌زنند تا به رویدادهای مخصوص بدن زنان وجهی دینی ببخشند. در ساحت دوم، توجه الهی‌دانان فمینیست پساساختارگرا به تکثر فرهنگی جلب شده و تأثیر فرهنگ‌های گوناگون را بر تجربیات زنانه از دین مد نظر قرار داده‌اند. در این ساحت، کوشش می‌شود تا با نظر به شخصیت‌های متون مقدس که تجریبات زنان از فرهنگ‌های غیرغربی را در بر دارند، تفسیری چندفرهنگی ارائه شود که طیف فراگیرتری از زنان را شامل شود. در ساحت سوم، در متون مقدس از یک سو زبان جنسیتی بوده و تصوری مردانه از خدا در ذهن مؤمنان ایجاد می‌کند و از سوی دیگر نگارش این متون به دست مردان عمدتاً از تجربیات زنانه غافل مانده است. پژوهش حاضر، در مقام یک پژوهش بنیادی-کاربردی، بر آن است که کاربرد تجربیات زنانه در الهیّات فمینیستی به مثابه الهیّاتی عملی را با نظر به سه ساحت یادشده مورد بررسی قرار دهد.

دین و پیوند آن با فرهنگ از نگاهی نو می­تواند در تبیین جایگاه زنان در جامعه بررسی شود؛ به ویژه آنکه غالب متون دینی به دست مردان نگاشته شده و این تلقی مردانه از دین بر وضعیت زنان تاثیر نهاده است. در مطالعات فمینیستی، نگرشی جدید در خصوص بررسی نقش زنان در متون دینی، جهت احیای تجارب دینی زنانه شکل گرفت تا به این واسطه جایگاه زنان در جامعۀ دینی بهبود بخشیده شود. از این­رو، در مطالعات مسیحی نه تنها این موضوع در بازخوانی زنانه از عهد جدید مورد توجه قرار گرفت، بلکه در سایر متون دینی از جمله متون آپوکریفا نیز چنین کوششی فراگیر شد. در این زمینه، پژوهشگران بر این باور هستند که گرچه متون آپوکریفا اعتبار متون رسمی را نداشته­اند، به جهت روایتی متفاوت از جامعۀ صدر مسیحیت، از آنجایی که بازتاب دهندۀ تفکر بخشی از نخبگان آن روزگار هستند، از منظر علمی جهت مطالعۀ افکار و عقاید جامعۀ مسیحیت نخستین از اهمیتی خاص برخوردارند. در این متون چنین برمی­آید که در میان زنان آن زمان، مریم مجدلیه شخصیتی جنجالی بوده است. با بررسی دیدگاه نویسندگان این متون، می­توان به الگوی مناسبی از تجارب دینی زنانه در آن دوره دست یافت. در پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، پس از بیان چگونگی رابطۀ مریم مجدلیه با عیسی مسیح نگرش جدیدی دربارۀ شخصیت مریم مجدلیه از نگاه زنانه­نگر در چهار محوری که مورد توجه متفکران فمینیست قرار گرفته است، به دست می­دهیم.

مکاتب گنوسی در مقام یکی از جریان­­های مهم اعتقادی و عرفانی تأثیرگذار، دارای نگرش­های متفاوتی بوده­اند که به جهت تأثیر بر جریان­های گوناگون دینی و عرفانی، از جمله مسیحیت، مورد توجه محققان قرار گرفته­اند. در این پژوهش تلاش شده است که جایگاه زنان در مکاتب گنوسی مسیحی با نظر به رابطۀ دو سویۀ دین و جامعه بررسی شود. در دو سدۀ نخست میلادی، با اتکاء بر تعالیم دو تن از آموزگاران گنوسی، شمعون مغ و والنتینوس، تلقی خاصی از نقش زن در الهیات و جنسیت خدا، در مسیحیت مورد توجه قرار گرفت. بدین سان، جهان­بینی و خداشناسی ثنوی گنوسی برای تبیین جایگاه عنصر مؤنث در الوهیت کاربرد یافت. هم‌چنین، بر نقش حکمت (غالباً با نام سوفیا شخصیت‌یافته) در روند آفرینش تأکید خاص صورت گرفت. به نحوی متقابل، این الهیات که ناظر بر شخصیت مونث الهی است، بر فعالیت زنان در جامعۀ دینی تأثیر نهاد ­که خود بیانگر رابطۀ دو سویۀ دین و جامعه می­تواند باشد. به گونه­ای که تعامل اجتماعی زنان و حضور فعالانۀ آنان در عرصه­های دینی و کلیسا گسترش می‌­یابد و این خود بر فهم از کتاب مقدس اثر می­گذارد.