جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعتبار عقل و اعتماد بر آن در فهم کلام و کشف مراد الهی در ادوار مختلف سکه رایج مفسران بوده است، اما در قرن چهاردهم بی‌شک بارزه تفاسیر، کاربرد عقل و تکیه بر آن است. المنار و المیزان به‌عنوان مهم‌ترین تفاسیر قرن اخیر در ضمن گرایش به مسائل اجتماع، عقل‌گرایی را در تفسیر قرآن پیگیری کرده‌اند؛ با این تفاوت که المنار عقل را به‌عنوان منبع خود در تفسیر برگزیده، اما المیزان ظواهر دینی و فهم دین را که متوقف بر ظهور لفظ هستند، مستند به حکم عقل دانسته، ولی در تفسیر، به منبعیت قرآن برای تفسیر خود قائل بوده و عقل را به‌عنوان ابزاری برای فهم قرآن می‌داند. در این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی، با بررسی دو تفسیر المیزان و المنار، به بررسی تطبیقی عقل‌گرایی در نظر این دو مفسر تمرکز نموده و مختصات عقل را از این نظرگاه مقایسه خواهیم کرد. حاصل آنکه عقل در المنار به‌عنوان اﺑـﺰاری ﺑـﺮای هماهنگ‌کردن اﺣﻜـﺎم و ﻣﻌـﺎرف دﻳﻨﻲ ﺑﺎ ﻣﻘﺘﻀیات زﻣﺎن ﺑﻪ‌ﻛﺎر بسته شده و ریشه در تجربه‌گرایی دارد، درحالی‌که علامه طباطبایی با تخطئه عقل‌گرایی تجربی، حرکت عقل ابزاری در مسیر فطرت سالم را لازمه تمییز و تشخیص درست حق از باطل معرفی می‌نماید.

بحث زبان قرآن از مباحث زیربنایی اساسی دانش تفسیر در دوران معاصر به حساب می آیدکه با دانش های علوم قرآنی،کلام،فلسفه،زبان شناسی واصول فقه نیز ارتباط تنگاتنگی دارد با توجه به شبهاتی که در دهه های اخیر در ارتباط،با ویژگی ها و ماهیت زبان قرآن مطرح شده، تحلیل ریشه ای این موضوع ضروری می نماید(مبانی تفسیر قرآن،دکتر مودّب،ص184).منظور از زبان قرآن «نوع ساخت ارتباطی و دلالی واژگان،عبارت ها و جمله ها در مقام مواجهه با مخاطبان خود است(فلسفه دین،علی اکبر رشاد،ص101). در باب زبان قرآن دیدگاه های متعددی وجود دارد:گروهی بر این عقیده اند که زبان قرآن، زبان عرفی ساده و تک ساحتی است و در این رابطه می گویند:«زبان قرآن همان زبان تفاهم و تخاطب عرف مردم است و خداوند برای القا و ابلاغ پیام خود به مردم، طریقه و زبان دیگری جز آن را گزینش نکرده است(سیدابوالقاسم خویی،البیان فی تفسیر القرآن،ص281).گروهی چون تیلیش زبان قرآن را زبان رمزی و اشاره(سمبلیک) می دانند «نماد» معادل فارسی «رمز» در عربی و «سمبل» در زبان های اروپایی است.(paul tilish theology of culture p:51-53)دکتر سعیدی روشن زبان تمثیل ونمادین را یکی می داند.(تحلیل زبان قرآن و مسائل آن،ص30).برخی از دانشمندان زبان قرآن را زبان اسطوره می دانند اما باید به این نکته اشاره کرد که برخی اسطوره را داستان هایی می دانند که هیچ حظی از حقیقت در آن ها وجود ندارد و معرفت_بخشی ندارد.دکتر ساجدی می گوید در برخی موارد اسطوره را داستانهایی است که می تواند مفید باشد.(ساجدی، زبان دین و قرآن،ص167-168).عده ای دیگر اسطوره را داستان های وهمی و خیالی می دانند که از محتوا و پیام خالی است.مانند دکتر سعیدی روشن.(تحلیل زبان قران و مسائل آن،ص32).عده ای چون دکتر شاکر بر این اعتقادند که زبان اسطوره همان زبان سمبلیک است.(شاکر،مبانی و روش های تفسیری،ص103) علی اصغر حکمت،اسطوره را نوعی از تمثیل می داند که در ادامه بحث بیشتر به آن پرداخته می شود.(حکمت،امثال قرآن فصلی از تاریخ قرآن کریم،ص3.4).در باب اسطوره انگاری در عرب باید خاطرنشان کرد برخی از دانشمندان غربی معاصر چون ریچارد بریث(1900-1990م) ایشان معتقد هست که گزاره های دینی افسانه های مفید است به اعتقاد بریث این افسانه ها و داستانها در مخاطبان آثار روان شناختی دارند.اما برخی دیگر از دانشمندان غربی چون «ارنست کاسیرر» و «وینستون کینگ» معتقد به اسطوره انگاری در گزاره های دینی هستند؛از این رو، آنها را غیر علمی،غیر عقلانی و نمادین می دانند و روش اسطوره ای به طور کامل با روش علمی تفاوت دارد و تلاش برای عقلانی ساختن آن تلاشی بیهوده است.(ساجدی،زبان دین و قرآن،ص174).گروهی دیگر از نواعتزالیون زبان قرآن،را زبان تمثیلی دانسته اند دلایل تمثیلی بودن زبان قرآن را این گونه بیان می دارند:الف:رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان ها و ادیان؛ب:ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت؛ ج:قابل فهم بودن مفاهیم غامض و پیچیده از رهگذر تمثیل؛ح:رفع تعارض میان علم و قرآن چ:برخورداری قرآن از سطوح مختلف بیان. مانند احمد خلف الله و در میان خاورشناسان افرادی چون آکوئیناس بر این اعتقادند از آنجا که محور اصلی این رساله بررسی نظریه زبان تمثیلی قرآن با تأکید بر دیدگاههای نواعتزالیون چون محمد احمد خلف الله و برخی خاورشناسان چون آکوئیناس می باشد بحث های دیگر زبان قرآن تا حدی در مورد آنها زیاد سخن گفته شده است اما در مورد زبان تمثیل آنطور که باید و شاید مطالبی در خور توجه بیان نشده است لازم است در این قسمت به تبیین زبان تمثیلی قرآن از دیدگاه نواعتزالیون خلف الله و خاورشناسان پرداخته شود تا جای ابهامی در مورد این مسأله وجود نداشته باشد از آنجا که بحث زبان قرآن بحثی دیرین است که دانشمندان مسلمان و مستشرقان در این زمینه قلم فرسایی کرده اند.احمد خلف الله بر این عقیده است که داستان های قرآن،می تواند داستانهای غیر واقعی باشد و در تمثیل ضرورت ندارد که حوادث اتفاق افتاده باشد یا شخصیت ها موجود باشند، همانگونه که ضرورت ندارد گفتگوها و محاوره ها صادر شده باشند، بلکه در تمام این جهات یا در بعضی از جهات آن به فرض و خیال اکتفا می شود.(الفن القصصی فی القرآن الکریم، ص153).تعریف احمد خلف الله از تمثیل این است که تمثیل را قصه ای می داند که در قرآن از باب ضرب المثل یا تمثیل در قالب هنری درآمده باشد و آن را با قصه اسطوره ای که از لحاظ محتوا و شکل با آن متفاوت است جدا می کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص182).در تقسیم بندی بیان شده از سوی خلف الله داستانهای تمثیلی به زبان نمادین برگردانده شده یا به زبان نمادین قابل تحویل است.از این رو هنری و ادبی بودن این نوع داستان از نوع داستانهای تاریخی روشن تر است؛ زیرا گرچه برخی مفسران قصه تاریخی را واقعی و حقیقی می دانند، ولی قصه تمثیلی را نوعی تمثیل مبتنی بر بیانی عرفی دانسته اند که ممکن است حق نما یا بر پایه خیال باشداز این رو شخصیت های قصه تمثیلی لزوماً واقعی نیستند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص183).اصرار و تأکید خلف الله بر این نکته که داستانهای قرآن غیر واقعی است تا حدی است که برخی از آیات قرآن چون سوره فرقان«وَ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی‌ عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصیلاً (5)قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً (6) که احتمال نفی وجود اساطیر در قرآن می رود ایشان از قول فخر رازی چنین نقل می کند:فخر رازی هم بر این اعتقاد است که در این آیات خداوند در صدد انتساب قرآن به خود و نفی این سخن که قرآن دست نوشته محمد(ص) می باشد،نه در صدد این است که اسطوره را از قرآن کریم نفی کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص377). از سخنان اهل لغت و صاحب نظران این گونه بر می آید که تمثیل در برخی مواقع به صورت ضرب المثل و گاهی به صورت تشبیه(مثل زدن) است و در هر دو صورت می تواند با حقیقت همراه باشد.

یکی از شاخه­های زبان قرآن، زبان تمثیلی در برخی از گزاره­های قرآنی است. مراد از تمثیلی بودن زبان قرآن بیان حقایق قرآن در قالبی ادبی و هنری است. ارائه این نوع زبان، خیال‌بافی و توهّم نیست. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس داده­ها و اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه­ای، روشن می­گردد که تمام حقایق قرآن معرفت­بخش و واقع­نما است و هیچ­گونه خیال‌بافی و کذبی در بیان گزاره­های قرآن وجود ندارد. همچنین به این سوال پاسخ می دهد که زبان تمثیلی قرآن دارای چه اصول و مبانی است؟ که در این جستار بر اساس این پژوهش، مبانی زبان تمثیلی قرآن همچون: گذر از تنگنای معنای حقیقی؛ نیازمندی به دلیل و قرینه؛ اشاره آیات قرآن به ماورای آن؛ چندمعنایی در آیات قرآن؛ سازگاری با ضوابط قطعی عقلی و شرعی مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرد. اگر مبانی نظریه زبان تمثیلی قرآن به گونه­ای دقیق و درست تبیین گردد، زمینه­ مناسبی برای دست­یابی به تفسیر درست آیات قرآن فراهم خواهد شد؛ لذا بررسی زبان تمثیلی قرآن و مبانی و لوازم آن به شدّت ضروری می‌نماید و نتایجی که از این بررسی به دست می­آید این است که نه تنها تمثیل در قرآن تخیل و کذب نیست بلکه ثابت می­کند که گزاره­های قرآن واقع­گرا و معرفت بخش است؛ حقایقی را در قالب زبانی ادبی و هنری بیان می­کند که در عین اشاره به معنای عمیق و باطنی، هم زمان به معنای سطحی و ظاهری نیز اشاره دارد.

در این پژوهش، «قواعد تفسیر در تفسیر المیزان» بررسی شده است. علم تفسیر مانند هر علمی، نیاز به یک سری اصول و قواعد دارد تا مفسر بر اساس آنها به تفسیر قرآن پرداخته و بتواند مقاصد و مدلول‌های آیات را کشف کند. این قواعد که پایه‌های اساسی استنباط در تفسیر محسوب می‌شوند و مفسر را از خطای در تفسیر باز می‌دارند، «قواعد تفسیر» نام دارند که رعایت آنها تفسیر را ضابطه‌مند و خطا و انحراف در فهم معنا را کاهش می‌دهد و می‌تواند ملاک و معیار ارزشمندی تفاسیر قرار گیرد.در این پژوهش سعی شده این تفسیر از حیث رعایت قواعد تفسیر، مورد بررسی قرار گیرد. این پژوهش در سه فصل، تدوین یافته است؛ فصل اول شامل مفاهیم و کلیات، فصل دوم شامل معرفی تفسیر المیزان و زندگی‌نامه مرحوم علامه می‌باشد و در فصل سوم آن به بررسی قواعد تفسیری پرداخته شده است.

تحقیقی در بیان سعادت و شقاوت واقعی از دیدگاه قرآن است. در این پژوهش ضمن اشاره به مفاهیم سعادت و شقاوت، نویسنده به دسته بندی آیات پرداخته و آیات مربوط به تقسیم انسان ها به سعید و شقی در قیامت، زندگی سعداء و اشقیاء و برخی از ویژگی های سعداء و اشقیاء را ذیل هر عنوان تحلیل و تبیین نموده است. وی در ادامه موضوع ذاتی بودن یا نبودن سعادت و شقاوت را مطرح می کند و بطلان اعتقاد به ذاتی بودن آن ها را ثابت کرده است. نویسنده در بخش دیگری از پایان نامه عوامل سعادت و شقاوت را مورد توجه قرار داده است و در ضمن به عوامل سعادت و شقاوت جوامع نیز اشاره می کند. وی یک بخش از تحقیق را به نشانه ها و آثار سعادت و شقاوت اختصاص داده است و در بخش پایانی به بیان مکتب ها و بینش های موجود در رابطه سعادت و شقاوت بشر توجه نموده است، که سه مکتب افراط، تفریط و اعتدال مهم ترین آن ها می باشد.

قبله به معنای جهت است و قبله نمازگزار یعنی جهتی که نماز گزار به آن رومی کند. قبله در اصل به معنای حالت تقابل است و اطلاق کلمه برآن چه امروز معروف است، درحقیقت معنای ثانوی این کلمه است. فلسفه تعیین قبله، وحدت مسلمین، انضباط جوارح وآرام گرفتن آن با ثابت ماندن در یک جهت است. پیامبر اسلام (ص) مدت سیزده سال پیش از بعثت در مکه وچند ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خدا به سوی بیت المقدس نماز می خواند، اما مسلمانان دراین مدت مورد سرزنش یهود بودند. زیرا بیت المقدس در حقیقت قبله ی یهود بود و آنان می گفتند که اینان از خود استقلال ندارند. به همین دلیل پس از مدتی فرمان تغییر قبله صادر شد و پیامبر(ص) مأمور شد که رو به سوی کعبه که قبله ابراهیمی بود نماز بخواند، و از آن به بعد، کعبه به عنوان قبله حقیقی مسلمانان تعیین شد. به همین جهت مسأله تعیین قبله و شناخت آن دراوج اهمیت قرار دارد و دانستن آن بر هر زن ومرد مسلمان ضروری است. زیرا بدون شناخت قبله، بر فرد مسلمان دشوار است که بخش مهمی از واجبات را به جا آورد. بنابرین، از همان ابتدا علمای مسلمان به دنبال راه های تشخیص قبله بودند. راه هایی از قبیل قبله نما ها، محراب مسلمین، قبرستان مسلمین، علم نجوم و... که هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می گیرد. بنابرین قبله دارای احکامی می باشد که در بعضی موارد رعایت آن واجب است مانند نماز، ذبح حیوانات، حالت احتضار، دفن اموات، که هر کدام احکام خاصی دارند. ودر بعضی موارد مانند تخلیه کردن، جماع کردن، خوابیدن، خوردن، و آشامیدن که رو به قبله یا پشت به قبله بودن در آنها حرام مکروه یا مستحب می باشند.

قناعت، قانع بودن به مقدار کم، صرفه جویی، بیشتر نطلبیدن، و راضی شدن به اندک چیزی است. طمع ضد صفت قناعت است که یکی از مشهورترین صفات نفسانی مذموم و از نیرومندترین شاخه های دوستی نسبت به دنیا و سرچشمه برخی لغزشها و تباه شدن بسیاری از خوبیها است. که مشکلات و دشواریهای فراوانی را از نظر اخلاقی، اجتماعی وحقوقی به وجود آورده و سبب گمراهی و نابودی انسان است. با توجه به مطالب فوق، اهمیت و ارزش موضوع قناعت و طمع و نقشی که می تواند در زندگی فردی و اجتماعی داشته باشد روشن می گردد که هم در قرآن و هم در احادیث برای صفت قناعت ارزش خاصی قأیل شده اند و در مقابل آن صفت طمع را مورد نکوهش و مذمت قرار داده اند.

شیطان در قرآن موضوع این پروژه است که در پنج فصل تنظیم شده است. فصل اول شامل: تعریف، حقیقت و خلقت جن و شیطان فصل دوم شامل: شیطان دشمن دیرینه انسان فصل سوم شامل: راه کارهای شیطان برای نفوذ و تأثیر گذاری در روح انسان فصل چهارم: گناه بزرگترین دام شیطان برای فریب انسان فصل پنجم شامل : نحوه برخورد انواع مردمان با شیطان و دامهای او

این پروژه به ریشه یابی سخنان حضرت فاطمه زهرا(س)، بعد از رحلت رسول خدا(ص)، در قرآن و سنت می پردازد. در قسمت مقدمه نگاهی گذرا به شناخت حضرت و مراحل زندگی ایشان داریم. در فصل اول، هجوم به بیت زهرا(س) و سخنان ایشان در برخورد مستقیم و غیر مستقیم با مهاجمان را، آورده و با آیات قرآن و سنت رسول خدا(ص)تطبیق می دهیم. فصل دوم به سرزمین فدک و مشخصات آن، اعطای فدک به فاطمه(س)، غضب فدک، مبارزات اولیه حضرت برای باز پس گیری آن، تصمیم به مبارزه نهایی، خطا به فدک در مسجد و بخشهای گوناگون آن و سرانجام فدک می پردازد. در این فصل حضرت آیا قرآن را به شکل دامنه داری، مستقیم و غیر مستقیم به کار می گیرد و امتی را که از کتاب خدا روی گردانده اند، مؤاخذه می کند و حکومتی را که مدعی تمسک به قرآن کریم است. با استدلالات قاطع به محاکمه می کشد. فصل سوم به بیماری حضرت و خطبه های کوتاهی که در بستر بیماری برای عیادت کنندگان، ایراد کردند، پرداخته و در آخر دعای نور را که به سلمان فارسی تعلیم دادند، آورده می شود. فصل چهارم به اشکهای زهرا(س) بعد از رحلت پدر و فلسفه این اشکها می پردازد و سپس اعتراض مردم به گریه های ایشان و حضور ایشان در بیت الاحزان و خواندن اشعاری در فراق پدر و شکوه از بی وفایی امت و انحراف آنان از مسیر قرآن و اهل بیت (علیهم السلام) و در آخر خراب کردن سایبان بیت الاحزان توسط حکومت نامشروع سقیفه. در فصل پنجم حالات و سخنان واپسین حضرت بیان می شود. وصایای ایشان به امام علی(ع) و اسماء بنت عمیس سپس بیان چگونگی شهادت حضرت و در آخر وصیت نامه مکتوبی که شامل بخشهای مختلف می باشد، آورده می شود. در قسمت نتیجه، اثرات مبارزات و سخنان حضرت فاطمه(س) تحلیل شده است و انطباق سخنان ایشان با قرآن و سنت نبوی به طور مطلق و از طریق شباهت به پیامبر و اثبات و حیانی بودن کلام پیامبر، آورده می شود و با اثبات نقش محوری حضرت در میان اهل بیت(علیهم السلام) و حیانی بودن کلام ایشان به کل اهل بیت عصمت(علیهم السلام) تسری و تعمیم داده می شود. و در آخر فاصله جهان امروز با شخصیت فاطمه(س) به چالش کشانده شده است.

واژه فتنه چنان که اهل فن در کتب خویش ذکر کرده اند دارای وجوه و معنایی متعددی است. معانی چون: آزمایش، عبرت، عذاب، شکنجه، شرک، فریفتن و... که آن را تحت دو عنوان آزمایش و آشوب خلاصه نموده ایم. آزمایش به معنای آشکار ساختن حقیقت چیزی و خالص نمودن گوهری از آمیزه های پنهان آن است. خداوند بشر را به منظور تربیت و تکامل او در طول زندگی به وسیله ابزار گوناگون از جمله: سختی ها و نعمت ها، تکلیف ها و نافرمانی ها می آزماید. اما بعد دیگر فتنه معنای آشوب است. آشوبها را می توان به دو دسته فردی و اجتماعی تقسیم نمود فتنه ها هنگامی که در جامعه به وجود می آیند. آثار ناپسندی از خود به جای می گذارند. چنان که ریختن خون ها، شک در اعتقادات و ... امری عادی تلقی می شود. البته فتنه آثار مثبتی نیز دارد از جمله: شناخت جامعه آشوب زده، بروز محتویات درونی انسان ها و به فعلیت رسیدن تشخیص حق و باطل. که البته این آثار در مقابل آثار منفی بسیار ناچیز است چرا که عبرت گیری مردم معمولی در برابر این گونه مسایل بسیار اندک است بنابراین بر تمامی عالمان و مسئولان جامعه است که با عوامل به وجود آورنده آن از جمله: پیروی از هوای نفس، ایجاد بدعت در احکام و زمینه های مناسب فتنه به هر طریق مبارزه کنند.