جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش‌های مربوط به متون دینی، رویکرد معنی‌شناسی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در میان مکاتب زبان‌شناسی، مکتب لندن به مقوله معنا اهتمام بسیار دارد و بر علل تحول معنی براساس بافت موقعیتی و آشکارسازی زوایای پنهان متن نظر دارد. این پژوهش می‌کوشد با شیوه توصیفی‌تحلیلی به معرفی نظرات فرث (بنیانگذار مکتب لندن) در باره ائتلاف بافت با گفتمان متن در جهت رسیدن به معنی بپردازد و با تطبیق آن با سوره مبارکه یوسف رویکرد بافت‌شناسی آن را در جهت رسیدن به معنا بازتاب دهد. در این پژوهش تلاش شده است با تحلیل ارتباطات معنایی در ترکیب‌های متن، یعنی سویه‌های آوایی، صرفی، نحوی و دیگر نشانه‌های دلالی در بافت درون‌زبانی متن سوره یوسف، نقش اصلی موقعیت، به‌عنوان بافت برون‌زبانی در فرایند شکل‌گیری معنا براساس حال گوینده و مخاطبان و گفتگوهای کنشگران اصلی و فرعی این سوره در محیط اجتماعی به دست آید. از همین گذر، بافت موقعیت، تعیین‌کننده گفتمان معنایی مناسب در متن سوره یوسف محسوب می‌شود.

نشانه‌های کلامی یا سویه‌هایی که عهده دار بیان مفهوم هستند؛ به‌ویژه کلماتی که مترادفند و به ظاهر بر مفهومی متشابه دلالت دارند، از موضوعات مورد توجه متن پژوهان آیات قرآنی است، در این باره بررسی واژگانی از شبکه معنایی علم، فقه، نبأ، تنبه، أنس، ذوق، بصیرت، درایت که در معنای دانش و آگاهی به کار رفته اند پژوهشی معناشناسانه می‌طلبد. در این نوشتار از رهگذر توصیف و تحلیل واژگان شبکه معنایی «علم» ، «نبأ» «أنس» و «أدری» محور بحث قرار گرفته و با پژوهشی تطبیقی و مقایسه موارد کاربست این واژه‌ها که معنای آگاهی را می‌رسانند، ظرافت کاربرد این کلمات و زمینه‌های کاربست آن‌ها بیان شده است . از جمله دستاورد این پژوهش آن است که در کلمات به ظاهر مترادف، سویه کلامی انباء مانند أنبأ، نَبِّأ، نبیّ در اخبار از امور غیبی و شایان توجه به کار رفته است و کاربست کلمات مشتق از «درایت» از قبیل» أدری، تدری، در مواردی است که به امور معنوی و حقایقی اشاره دارد که با نگاهی اجمالی یا توجهی سطحی به واقعیت آن پی برده نمی شود. از این رو توصیف یا آگاهی از حقایقی مانند «حاقّة»، «عقبة» و «لیلة القدر» با تعبیر «أدریک» بیان شده‌اند.و مخاطب را به درنگ و تدبر فرا می‌خوانند.

سوره تکاثر، از سوره‌های مکی است که به شیوه و سبک محتوایی بسیاری از سور دیگر مکی به نقد یک‌پاره فرهنگ جامعه عصر جاهلی می‌پردازد و مخاطبان را به مسئله معاد توجه می­دهد. واکاوی نشانه­های این سوره، به‌ویژه نشانه‌شناسی لایه­ای آن، گذشته از تبیین معنای نخست و ظاهری آیات، پیام­های نهفته در ورای کلمات و نشانه­هایش را معلوم می‌دارد. ازاین‌رو، از رهگذر توصیف و تحلیل و به استناد منابع تفسیری و مراجع ادبی به واکاوی نشانه­های این سوره برآمده­ایم. این پژوهش نشان می­دهد که در این سوره در محور افقی، گزینش واژه­های «ألهیکم، زرتم» یک رفتار سنتی بیهوده در دوره جاهلی را یادآور می­شود. همچنین زیارت قبور به قصد تفاخر و تکاثر (افزون‌طلبی) را رویکردی متعصبانه در قبیله­گرایی و نوعی تقدیس نابخردانه در فرهنگ جاهلی می­داند. در محور عمودی، آغازگرهایی مانند «کلّا» (نشانه نفی پیوند محور) و «ثم» (ربط پیوند محور) سین و سوف تسویف، بر نکوهش و طرد آن رفتار بیهوده و لزوم توجه به دانشی است که در آینده­ای نه چندان دور رخ خواهد داد.

در زبان شناختی متن یک داستان، که شخصیت های متفاوت حضور دارند، بر اساس نظریه چند صدایی باختین ، سخنان متفاوت برخاسته از باورهای گونه­گون، حاکمیت چند صدایی و آزادی بیان را می­رساند. رویکردی که ابزار بیان واقعیت و مایه برجسته گشتن متن­است. برای مثال در داستان های قرآن، نقل عبارت سخن شخصیت هایی که باورهای گوناگون و گاهی حق ستیزانه دارند نشانه حاکمیت «چند صدایی» و رویکرد قرآن به آزادی بیان است. در این مقاله به سراغ سوره یوسف (7,) که حاوی «أحسن القصص» (یوسف/3)و آکنده از سخنان متفاوت است رفته و با روش توصیفی ـ تحلیلی، و تبیین واژگان کلیدی این داستان به واکاوی پدیده چندصدایی در این داستان پرداخته و نشان داده شده است که در گفتگومندی این داستان؛ تعبیراتی همانند «یا أبت» و «معاذ الله» در سخنان یوسف(ع) و «یا بنیّ» و «سوّل» و «اجتبی»؛ در اظهارات یعقوب و پاره­گفت های تاکیدی برادران یوسف، تعبیر«أکرِمی» و «مَثوی» در گفتار عزیز مصر و عبارت «هَیتَ لَکَ» زلیخا، برخاسته از باورها و جهان بینی­های متفاوت است ودنقل عین این گفتار ها آن هم بدون کم و کاست، یکی از جنبه های اعجاز بیانی قرآن در نشان دادن حاکمیت چند صدایی در این داستان است و رویکرد قرآن به آزادی بیان را می­رساند.

تعویض یا جایگزینی، یکی از سنت‌های رایج زبان عربی در آیات قرآن مجید پربسامد است و در مواردی از قبیل جایگزینی فعل امر با مصدر در «فَضَرْبَ الرِّقَابِ»، مصدر با اسم فاعل در «لَیْسَ لِوَقْعَتِهَا کَاذِبَهٌ» و مفعول مطلق با صفت در «وَعدَ اللهِ حَقًّا» نمود دارد. این نوع جایگزینی که به عدول و تعویض نحوی تعبیر می‌شود، در دلالت معنایی، مفاهیمی فراتر از معنای ظاهری الفاظ را می‌رساند؛ ازاین‌رو در تفسیر آیات قرآن توجه ویژه مفسران را برانگیخته و عمده‌ترین کاربست تفسیری آن، در شرح اعجاز بیانی قرآن کریم متبلور است. این جستار، به استناد منابع تفسیری و با روش توصیفی ـ استنتاجی، به شناسایی نمونه‌هایی از این تعویض‌ها در آیات برآمده است. ازجمله نتایج این پژوهش آن است که در قرآن کریم انواع جایگزینی‌ها به کار رفته است و مفسران؛ به‌ویژه فخرالدین رازی در مفاتیح الغیب به دلالت معنایی این جایگزینی‌ها پرداخته و نشان داده‌اند که این تعویض‌ها گاهی در ایجاد فواصل هماهنگ و خلق موسیقای متناسب با مفهوم آیات کارآمدند و اغلب دارای سایه معناهایی از قبیل مبالغه، تشویق، تعظیم و تعلیل به وصف جایگزین می‌باشند.

نفت به مثابه یک ماده حیاتی در کشورهای عربی، دارای اهمیت استراتژیک و ژئوپولیتیک است که بخش قابل توجهی از حجم انبوه نظریه­های اقتصاد سیاسی کشورهای عربی را به خود اختصاص داده است. اهمیت و نقش حیاتی نفت به عنوان یکی از مهم­ترین عناصر پدید آورنده معادلات سیاسی و اجتماعی داخلی و خارجی کشورهای عربی تا بدان جا است که در این کشورها مفهومی به نام «ادبیات نفت» را به وجود آورده است. آثار و پیامدهای متعدد ورود این پدیده به زندگی سیاسی و اجتماعی عربی انکارناپذیر است. در پرتو اهمیت مسئله، مقاله حاضر می­کوشد با الهام­گیری از نظریه­های گوناگون، به روش توصیفی – تحلیلی مفهوم ادبیات نفت را تبیین کند و به عنوان نمونه رویکرد سه شاعر معاصر عربی؛ یعنی احمد مطر، مظفر نواب و نزار قبانی را مورد نقد و بررسی قرار دهد. نتایج بررسی حاکی از این است که شاعران مورد بحث، نفت را مایه عقب­ماندگی، استبداد، نکبت، فساد سیاسی، فساد جنسی و استعمارزدگی دانسته و آن را در طیف وسیعی از مفاهیم منفی نبود شایسته سالاری، خودکامگی و از عوامل استبداد برشمرده­اند؛ به شکلی که در نگاه کلی مواضع آنان به مفهوم استبداد نفتی نزدیک­تر از سایر نظریه­های این حوزه است.

وصال، هدف عارف سالک بوده و هریک از احوال عرفانی، نمایندۀ مرحله‌ای از سفر عرفانی تا رسیدن به این هدف هستند. ابن‌عربی کتاب ترجمان الاشواق را به زبان شعر و به سبک اشعار جاهلی سروده و در آن به بیان تجربیات عارفانه‌اش در مسیر وصال پرداخته است. در این بین، نباید از نظر دور داشت که تعابیر مجازی از جمله استعاره‌ها در ساختار نمادهای رمزآلود متون عرفانی نقش‌مند هستند؛ ازاین‌رو برای شناخت جهان‌بینی عارف، بررسی این استعاره‌ها ضروری است. این جستار با محوریت بررسی استعاره‌های شناختی و نیز با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌تحلیلی، این هدف را پی‌گرفته است تا مفاهیم مرتبط با پربسامدترین تعبیرات عرفانی ابن‌عربی را مورد تحلیل قرار دهد. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که احوال «مشاهده» و «شوق» بیشترین مفاهیم استعاری را در حوزۀ مقصد به خود اختصاص داده و ریزاستعاره‌های شناختی پیرامون دو کلان‌الگوی «مشاهده/شوق انسان است» و «مشاهده/شوق مکان است» شکل گرفته‌اند. همچنین با توجه به رویکرد این استعاره‌ها می‌توان گفت که گفتمان کتاب ترجمان الاشواق اکتشافی ِماجراجویانه است.

در خوانش متن‌های نظام‌مند ادبی و از جمله نهج‌البلاغه، خواننده با سویه‌هایی از قبیل سویۀ وزنی، آوایی و بلاغی روبه‌روست؛ نشانه‌هایی که با خوانش سایه‌معنایی، نشانه‌ها، سازواری‌ها، هماهنگی‌ها و ارتباطات پیدا و پنهان عناصر متن معلوم و مدلول‌های پیدا و ناپیدای این نشانه‌ها مشخص می‌شود. در این جستار بر اساس اصول نشانه‌شناسی و روش توصیفی‌تحلیلی، و با خوانش سایه‌معنایی، نامه چهل‌وپنجم نهج‌البلاغه(نامۀ امام به عثمان ‌بن حنیف) بررسی و تحلیل شده است. دستاورد این تحقیق معلوم ساخته که در بافت و ساختار این نامه، حضور چشمگیر عناصر آوایی واژگان نقش بسزایی در برانگیختن و القای معنا به مخاطب ایفا کرده است. همچنین سایه‌معنی تکرار واکه‌هایی مانند «آ» و «ای» که سبب پیدایش نوعی ‌هارمونی شده، بازتاب‌دهندۀ احساس درونی امام در برابر رفتار کارگزار حکومت است. بسامد فعل ماضی که از قطعیت گزاره‌ها و هشدارهای جدی امام حکایت دارد. با همراهی فعل مضارع توجه دادن به پیوند زمان و اندرز گرفتن از گذشته برای آینده را می‌رساند. سایه‌معنای کاربست تکنیک تزاحم تشبیه و استعاره، تناسبات تصویری که به پیوندهای درونی متن انجامیده از تأکید امیر مؤمنانR بر انگیزش حس تأمل مخاطب در رفتارها و رویدادها و اقناع وی است.

در زبان معیار و کلام روزمره، تعبیراتی به‌کار می‌رود که مدلول کلماتش فراتر از معنای ظاهری آن‌هاست؛ تعبیراتی که به‌سبب فقدان قرینۀ بازدارنده، معنای لازمی آن‌ها اراده می‌شود و کنایه نام دارند. پی بردن به مفهوم این قبیل تعابیر، مستلزم عرضۀ دال یا نشانه‌های زبانی آن‌ها، بر مبانی و اصول سیمیولوژیک یا نشانه‌شناسی و تحلیل فرامتنی آن‌هاست. ازاین‌رو در عرصۀ حدیث‌پژوهی، دربارۀ تعابیری از قبیل «رفقا بالقواریر» در حدیث نبوی و «سدلتُ دونها ثوبا» در خطبۀ امیر مؤمنانR که صبغۀ کنایی دارند، نمی‌توان به معنای ظاهر الفاظ آن‌ها بسنده کرد. در این جستار، با روش توصیفی ـ استنتاجی، به بررسی و تحلیل فرامتنی تعابیر کنایی، «لِلّهِ أبُوهُم»، «هَبَلَتهُمُ الهبُولُ» و «ثَکِلَتک أُمُّک» که در متون روایی و خطب نهج‌البلاغه پر بسامدند پرداخته می‌شود. بدین منظور، پیشینه و زمینۀ کاربرد آن‌ها در فرهنگ و ادب جاهلی و صدر اسلام تبیین شده و با ملاحظۀ شخصیت کاربران آن‌ها، معلوم شده که برخلاف آنچه مشهور است، این قبیل تعبیرات، کنایاتی از نوع تعریض هستند و در اکثر موارد، معنای لفظی این عبارات که نفرین باشد مراد نیست بلکه اظهار تعجب، شگفتی و البته گاهی نکوهش، از مفاهیم نهفتۀ این تعبیرات و مراد کاربر آن‌هاست.

«وصف» به‌مثابة ابزار پردازش سخن و بهترین وسیلة تصویر هنری، زمینه­ساز بسیاری از آرایه‌های ادبی مانند تشبیه، مجاز و استعاره است. در آفرینش اغراض ادبی ازجمله: مدح، رثاء و غزل نقش‌آفرین بوده است و در نقد و تحلیل­های صرفی، نحوی و بلاغی متون مدّنظر قرار می‌گیرد. علاوه‌براین بسامد تعابیر وصفی در آیات شریفة قرآن سبب برخی پژوهش­های قرآنی شده است. در این جستار به شیوة توصیفی‌تحلیلی نمونه­هایی از این تعبیرها در آیات شریفة قرآن واکاوی و معلوم شد که وصف­های قرآن مجید علاوه بر نقش بلاغی خود یکی از ابزارهای سخن وحی برای اقناع مخاطبان است. این وصف­ها در قالب تصویرهای دیداری یا شنیداری و از نوع متقابل و متنوع آن به رسایی سخن کمک کرده است. وصف­های قرآن با «محسوس‌ساختن امور معنوی و غیبی» آنها را به ذهن مخاطب نزدیک ساخته و در اقناع وی ایفای نقش کرده­ است. اقناعی که سرانجامش با هدف غایی قرآن یعنی هدایت مردم سازواری دارد.