جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیش از اسلام، روحیۀ عصبیّت‌گراییِ قومی و قبیله‌ای، با عرب عجین شده‌ بود. با ظهور اسلام، رسول‌اکرم؟ص؟ اهتمام فراوانی در زدودن این خصیصه داشت، اما پس از رحلت ایشان، این ویژگی جاهلی بر جامعۀ اسلامی بازرُخ نمود. این عصیبت و تعصبات قبیله‌ای خصوصاً در سقیفۀ بنی ساعده و بر سر تعیین جانشین پیامبر؟ص؟، خود را آشکارا نمایان ساخت و بیش از هر زمانِ دیگری با ویژگی‌های پیش از اسلام سنخیت یافت. این بازگشت عصبیّت جاهلی به جامعۀ اسلامی، موجب صدور روایاتی از معصومان؟عهم؟ به ویژه امام علی؟ع؟، در جهت مقابله با آن گردید؛ چراکه وجود آن موجب رویگردانی از حق، کتمان حقیقت و عدم اجرای عدل می‌شد. امیرمؤمنان نیز بارها غصب خلافت و واپسگرایی جامعه به خوی عصبیت را گوشزد نمود. در نوشتار حاضر، نخست مفهوم‌شناسی «عصبیّت» در لغت، اقوال اندیشوران و کلام امامان؟عهم؟ بحث می‌شود تا از رهگذر آن، ویژگی‌های نهفته، معانی متضمن و گسترۀ معنایی «عصیبت» کشف شود؛ سپس با ره‌آوردهای حاصل آمده، به گوشه‌ای از عصبیت جاهلی که در جامۀ تعصب در سقیفۀ بنی ساعده ظهور کرد، پرداخته ‌شود.

سنجش اعتبار و زمینه صدوری یک متن به منظور احراز صدور آن از جانب معصوم (ع) امری مهم در طول تاریخ حدیث‌پژوهی محسوب می‌شود، به طوری که اطمینان از صدور حدیث، موجب استقرار اصول معرفتی ـ اخلاقی صحیح در آموزه‌های دینی می‌شود. در این میان، روایاتی که در وهله نخست همگونی محتوایی با ادبیات گفتاری حکمای یونان را به اذهان متبادر می‌سازند، به‌جهت اعتبارسنجی از اهمیت به‌سزایی برخوردارند. از جمله آن‌ها روایتی است که «فضائل» را به‌طور عام، چهار مقوله کلی دانسته و استحکام هریک را برشمرده است که ناگزیر، هم‌سازواری فراوانی میان آن و حِکَم یونانی به‌چشم می‌خورد. استقرار این هم‌گونیِ مفهومی، خوانشی به‌سان «رونوشت حدیث مزبور از حِکَم یونانی» و «عدم اصالت حدیث به سبب وجود مناشئ واحد» را ایجاد می‌سازد. از این‌رو اهتمام نوشتار حاضر، ارزیابی زمینه صدوری این روایت، جهت احراز صدور و راستی‌آزمایی هم‌سازوار انگاری آن با ادبیات حکم یونانی بوده که به شیوه کتابخانه‌ای توأم با توصیف و تحلیل داده‌ها به گردآوری مطالب پرداخته است. محصول نگرش جمعی در اعتبارسنجی، عدم احراز صدور را به دست می‌دهد، به‌طوری که ارزیابی «تاریخ مفهومی واژه‌ها» نشان از عدم همخوانی کاربستِ الفاظ با سبک متداول ادبیات روایی داشته و امکان بازسازی متن را برای کاربر حدیث فراهم نمی‌آورد. همچنین تفاوت مفهومی الفاظ در بحث «جایگاه عرضی واژه‌ها» و تشابه مضمونیِ متن با کتب اخلاق‌محورِ هم‌عصر با نخستین خاستگاه مکتوبِ روایت، از دیگر مواردی است که از اطمینان به صدورِ این متن کاسته است.

اهمیت توجه به مفاهیم کهنِ متون متقدم در فهم و معادل‌گزینی صحیح امروزی آن، بر کسی پوشیده نیست؛ به ویژه آنگاه که آمیخته با مجازگویی باشد و نیز در زمرۀ متون مقدس، که در باور پروری مخاطبان اثر دارند، به شمارآید.! با اینکه دانشوران زبانی، بسیار بر این مهم تأکید دارند اما در عمل، بی‌توجهی به کاربست این صنف از صنایع ادبی در برخی متون روایی، دستیابی به معنای دقیق این گزاره‌ها را مشکل ساخته است. عبارات کنایی «ثَکِلَتکَ أمُّک» در صیغ مختلف بیانی، از این دسته‌است که فهم مقصود اصلی آن‌ تنها از رهگذر توجه به شاخصه‌هایی همچون سیاق کلام، فرهنگ زمانه، فضای صدور و ... میسر است. نگرش تک‌بعدی به این تعبیر، موجب منفی‌گزینی در مفهوم امروزی این عبارات شده است. اهتمام نوشتار حاضر، تصحیح این نگرش و اثبات چندکاربردی بودن این مفهوم است؛ به گونه‌ای که در خلال توجه به شاخصه‌های مذکور، کاوش در آرا ادیبان و مراجعه به متون اصیل عرب و نیز با روش توصیفی ـ استنتاجی در گردآوری و مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، به کاربرد روایی مثبت این کنایات در کنار مفاهیم منفی دست‌یافته میشود که «تأکید، تعجب، تعظیم، تحضیض، انکار، هشدار و ... »از جمله آنهاست و تعدد کاربرد این عبارت کنایی اثبات میگردد

ترکیب واژۀ «هبل» با دیگر واژگان به ویژه «ام»، منجر به ساخت تعابیر کنایی نسبتاً درخور توجهی در زبان عربی و نیز ادبیات روایی شده است. دستیابی به معنای دقیق این کنایات روایی‌ برای مخاطب، پیچیده و گاه معنای ظاهری عبارات، نامتعارف جلوه کرده است. از این‌رو صحیح‌گزینیِ معادل معنایی این تعابیر، ضروری می‌نماید. نوشتار حاضر با مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، به کاوش در متون کهن عرب و آراء اندیشمندان پرداخته و با بررسی فضای گفتمانی متون متقدم و بسترهای صدوری متون روایی، سعی دارد معادل امروزیِ عبارت «هَبِلَتکَ أمُّک» و «تعابیر مشابه» را بیابد. تفاوت کاربرد این تعابیر در ادبیات عرب در مقایسه با زبان‌های هم‌ریشه مانند سریانی، آرامی و عبری؛ نفی پندار رایج بر انحصار این تعبیر در نفرین و ذم؛ اثبات چندکاربردی بودن این تعابیر کنایی؛ جایگزینی تعابیر دال بر تعجب، هشدار، مدح و خیرخواهی، توبیخ؛ به‌جای ذم و نفرین در مفهوم‌شناسی روایی، از مهمترین ثمرات این پژوهش است.

از مباحث مورد توجه قرآن‌پژوهان معاصر، نظریه «وحدت موضوعی سوره‌ها» به منظور نظام‌مند و منسجم جلوه دادن سور قرآن از منظر مفهوم و هدف و معرفی آن‌ها به عنوان یک شخصیت مستقل هدفمند و با اغراضی خاص از جانب متکلمی حکیم است. تفاسیر «المیزان» و «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم» با اتخاذ این شیوه، نام خویش را در زمره معتقدان به این نظریه ثبت کرده‌اند. اعتقاد به نظریه «وحدت موضوعی سوره‌ها»، تفاوت خاستگاه فکری و معاصر بودن هر دو مفسر، از جمله مواردی است که لزوم بررسی تطبیقی میان این دو تفسیر را آشکار می‌سازد؛ اهتمام نوشتار حاضر، بررسی رهیافت‌های استدلالی ایشان در نمایان‌سازی این نظریه در سوره یس و واکاوی مشابهت‌ها، نقاط قوت، میزان انطباق و توفیق تفاسیر در بکار بستن نظریه است. نتایج نشان از نقطه‌ تمرکز آنان در توجه‌دهی به واحدهای موضوعی در مسیر غرض‌یابی دارد. تحلیل محتوا و موضوعات کلی سوره یس نیز محور موضوعی «اصول سه‌گانه اعتقادی» را ترسیم می‌کند، که نمایانگر برتری عملکرد علامه طباطبایی در غرض‌یابی و توجه دادن به محور سوره است.

وجود صنایع ادبی اعم از اصطلاحات و مجازها در متون، هر چند مایۀ شیرینی و زیبایی کلام است، اما گاه دستیابی به معنای دقیق آن‌ها، امری ساده نیست. به ویژه در عبارات کنایی، کشف معانی و مفاهیم، همواره از حاصل جمع جبری و سادۀ معانی واژگان به دست نمی‌آید؛ ازاین‌رو کاربست آن‌ها در متون روایی، ازجمله نهج‌البلاغه موجب دیریابی مراد معصوم(ع) گشته است. دو عبارت کنایی «لا أبَا لَک» و «لا أبَا لِغَیرِک» ازجملۀ این اصطلاحات‌اند که تنها از معنایابی اجزای مرکّب و سپس کنار هم نهادن آن‌ها نمی‌توان به معنای حقیقی این عبارات دست یافت؛ بلکه فهم مقصود امام(ع) ناگزیر از توجه به قراینی همچون سیاق کلام، فضا و سبب صدور و ... است. عدم توجه به این مهم، مسئله‌ای است که ترجمه‌های نهج‌البلاغه بدان مبتلا هستند و جایگزینی معادل‌های نامناسب در آن‌ها، شبهۀ «وجود الفاظ نامتعارف در کلام امیرالمؤمنین(ع)» را به اذهان متبادر می‌سازد. این پژوهش، ضمن بررسی و نقد ترجمه‌های معاصر، در پی شبهه‌زدایی از این مقوله، با روش توصیفی ـ استنتاجی سعی دارد معادل‌های امروزی این دو عبارت را بیابد و نشان دهد که به‌جز معنای رایج نفرین یا ناسزا، معانی دیگری نیز می‌توان برای این اصطلاح در نظر گرفت اعم از مدح، تعجب، ترغیب، نکوهش و ... ازاین‌رو این کنایه از عبارات چندکاربردی محسوب می‌شود که معادل‌هایی نظیر «دشمنت بی‌حامی باد، شگفتا! چه کرده‌ای!؟ چرا نمی‌اندیشی!؟ غفلت تا کجا! و ...» می‌توانند بر آن دلالت کنند.

وجود اصطلاحات و مجازها اعم از استعارات، کنایات، تشبیهات و ... در متون، هر چند لازمۀ هر کلام رسا و شیوایی است، اما گاه موجب دشواری در فهم مراد جدی و معنای دقیق آن‌ می‌گردد. این مسئله در متون روایی نیز به چشم می‌خورد به گونه‌ای که برای دستیابی به مقصود اصلی و مفاهیم صحیح این عبارات، در نظر گرفتن فضا و سبب صدور احادیث و سیاق کلام، امری لازم و غیر قابل اغماض است. عبارت کنایی «لا أبا لَک» از جمله این اصطلاحات است که در وهلۀ اول شبهۀ «وجود الفاظ دشنام‌گونه در کلام معصومانR» را به اذهان متبادر می‌سازد. این پژوهش، در پی زدایش ابهام از فحوای این روایات، با روش توصیفی ـ استنتاجی در گردآوری مطالب و مقایسۀ تحلیلی داده‌ها، سعی دارد مفهوم صحیح و معادل امروزیِ تعبیر «لا أبا لَک» را بیابد. مراجعه به مفاهیم لغوی و کاربست این اصطلاح در متون کهن و اصیل عرب، واکاوی دیدگاه شارحان و نیز سیاق و فضای صدور روایات، نشان می‌دهد که نه تنها مفهوم ذمی که نگاهی رایج و باوری عمومی است، همواره معنای دشنام و ناسزا نمی‌دهد، بلکه فراتر از آن، این عبارتِ کنایی در روایات صرفا به معنای نکوهش، مدح و تعجب به کار ‌رفته است.