جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آنچه مسلم است اینکه تمام تأکیدات بر امر تفکر به منظور بهره گیری از خروجی مفید و ساختن زندگی بر اساس آن است. و مسأله مهم در این زمینه فهم چگونگی روی دادن تفکر است. اگرچه با بررسی شواهد، به نظر می رسد می توان مدعی شد قرآن کریم به صورت ضمنی اشارات دقیقی به مؤلفه های تفکر و فرآیند تحقق آن داشته است، با این حال، پژوهش حاضر مبتنی بر الزامات روش تحلیل محتوا، بر آن است تا از خلال اشارات قرآنی به استنتاج فرآیند شناسی تفکر و کشف مدل یا نظریه احتمالی بپردازد. در این راستا عرضه یافته های پژوهش بر آراء تفسیری و نظریات تبیینی دو صاحب نظر در این زمینه یعنی علامه طباطبایی و استاد مطهری در مقام ارزیابی مدل صورت می گیرد تا ضمن تبیین میزان مشابهت، در صورت امکان با بهره گیری از توافقی بینا متنی، ابهامات احتمالی در این فرآیند - که قرآن به آنها اشاره نکرده و آن را به فکر بشر احاله کرده است - را از میان کوشش های فکری این دو اندیشمند بازیابی کند. در این زمینه، شهید مطهری به عنوان اندیشمند قرآنی برجسته دارای ویژگیهایی است که مورد توجه قرار گرفته است: اول اینکه به دلیل مصاحبت طولانی مدت با استادش علامه طباطبایی می تواند مبین اندیشه ایشان باشد ضمن اینکه در برخی موارد می توان از بیانات استاد مطهری توسعه فرمایشات علامه طباطبایی را نیز یافت. از سوی دیگر استاد مطهری به اقتضای شرایط در زمان خویش با نیازمندیهای جامعه، بسیار دست به گریبان بوده و نگاه تفسیری او به قرآن بسیار رنگ و روی اجتماعی دارد و از این رو آثارش جنبه کاربردی و عملیاتی داشته و می تواند در انتقال از فضای نظر به عمل مفید و کارآمد باشد. نگاه فلسفی استاد مطهری و حجم قابل توجه آثار ایشان که به اقتضای زمان متمرکز بر ارزش و جایگاه علم به عنوان مبدأ و مقصد تفکر است نیز عامل دیگری در تمرکز بر آثار ایشان است به ویژه اینکه نقطه اشتراک میان استاد و علامه در اثر ارزشمند «اصول فلسفه و روش رئالیسم» در این زمینه گفتنیهای بسیاری دارد و نکته نهایی اینکه انسجام فکری استاد مطهری باعث شده است با اطمینان بالایی بتوان مطالب ایشان را در جهت آشکارسازی منظور قرآن بهره برد. به صورت مقدماتی در بررسی معنای پایه باید بگوییم مطالعات لغوی در ماده «فکر» نشان می دهد که بیشتر تعاریف ارائه شده در قالب فرآیندی به تفکر پرداخته است. لغت شناسان در ماده (ف ک ر) تعاریفی ارائه داده اند که اگر چه در ظاهر تفاوتهایی با هم دارد اما در تحلیل دقیق تر می توان از میان آنها به مؤلفه های ثابت و مشابهی دست یافت. البته این مؤلفه ها در برخی تعاریف به صورت آشکار ذکر شده و در برخی دیگر با واسطه هایی می توان به آنها رسید. برآیند گفته های لغت پژوهان را می توان به این صورت بیان کرد که تفکر فرآیندی از جنس تصرف است که با به کارگیری خاطر یا نظر در اشیائی از سنخ تصاویر یا معانی اتفاق می افتد. نوع این تصرف ترتیب دادن امور موجود در ذهن و هدف آن نیز رسیدن به مطلوب علمی یا ظنی، یافتن معانی، و یا عبرت گیری است. سیر این فرآیند از ظاهر به باطن و خروجی آن نیز یافتن حقیقت اشیاء است. با این تعاریف، حاصل تفکر گستره رفع جهل تا رفع غفلت و تنبه و تذکر را شامل می شود و از این جهت به آنچه از نظر قرآن تفکر نامیده می شود بسیار نزدیک می نماید. نکته قابل توجه در بررسی های استعمالی تنوع واژگان استخدام شده توسط قرآن برای اشاره به فرآیند تفکر است که به نظر می رسد ابعاد مختلف آن را در نظر داشته و بدین ترتیب مراتب متفاوت این فرآیند را بازنمایی می کند. بررسی شبکه واژگانی در این حوزه که در شماری از پژوهش های پیشین به آن پرداخته شده است، می تواند علاوه بر تبیین رابطه نظام مند این واژگان، جایگاه هر یک را در فرآیند تفکر نشان دهد. از جمله این واژگان می توان به «عقل»«تدبر»،«تذکر»«یقین» و «فقه» اشاره کرد که در سیاقهایی مشابه با کاربردهای تفکر در قرآن استفاده شده است. قرآن کریم در آیات متعددی به دیگر مؤلفه های فرآیند تفکر نیز اشاره مستقیم دارد. علامه طباطبایی تفکر مطلوب قرآن را همان تفکر منطقی می دانند(طباطبایی،1417، ج 5/ 255- 257) و تفکر منطقی نیز در نگاه دانشمندان این علم مؤلفه های مشخص و فرآیند تعریف شده ای دارد. به عنوان مثال قرآن کریم تأکید می کند که ورودیها فرآیند تفکر ماحصل ادراکات حسی است که با زندگی در همین دنیا کسب می شود «وَ اللَّهُ أَخْرَجَکُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَتِکُمْ لَا تَعْلَمُونَ شَیْئا وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَرَ وَ الْأَفْئدَه»(نحل: 78 و نیز آیات 78 مؤمنون و 9 سجده) بدین ترتیب تصورات به عنوان مبدأ تفکر منطقی مورد توجه قرآن است. همچنین در عین اینکه استدلالات قرآن به گونه ای است که هر کسی به فراخور بضاعت علمی خود می تواند از آنها استفاده کند و به همین دلیل در بسیاری از آنها از تشبیهات معقول به محسوس یا داستانها استفاده شده است، نسبت به قیاسهای منطقی و انواع و لوازم آنها بی تفاوت نبوده و شواهد کثیری از این استعمالات در ادبیات قرآنی قابل مشاهده است. با توجه به اینکه محوریت اصلی در تفکر منطقی با مبحث قیاس و به صورت خاص صناعات خمس و لوازم آن است می توان بر گستره این مبحث از منظر قرآن متمرکز شد و شواهدی از این دست را مورد بررسی قرار داد. با توجه به نمونه های بررسی شده فرآیند تفکر در قرآن - که روایات آن را عبادت می نامند- بسیار به بازگشت به بدیهیات در حوزه علوم و نیز کشف واقع به عنوان یک هدف معرفت شناختی نزدیک می شود. علامه طباطبایی ذیل آیات 15-19 سوره مبارکه مائده در بحث مفصل فلسفی به تبیین تفکر از منظر قرآن پرداخته اند و در همان جا روش تفکر را امری فطری و فکر را شاخص کمال زندگی انسان دانسته اند. این شاخصه فطری بواسطه بدیهیات به حقایق عالم خارج از وجود انسان متصل شده و آنها را درمی یابد؛ مسیر دست یافتن به این حقایق، استدلال مبتنی بر تصورات بدیهی است که تصدیقات را رقم می زند که همان طریق منطق ارسطویی است(طباطبایی،1417، ج 5 /254).

در قرآن آمده که ابلیس پس از رانده شدن از درگاه الهی، با تعبیر «بِمَا أَغْوَیتَنِی»، گمراهی خود را به خدا نسبت داده است. برخی مفسران سخن ابلیس را صادق و گروهی آن را کاذب دانسته و این تصدیق یا تکذیب را زمینه طرح موضوع جبر و تفویض قرار داده‌اند. این پژوهش با بررسی آرای مفسران به نتایج زیر رسیده است: 1- برخی مفسران به دلیل عدم اهتمام به موضوع، سکوت کرده‌اند. 2- معتقدان به جبر، اغوا را به‌معنای اضلال دانسته و از آن جبر فهمیده‌اند. 3- برخی معتقدان به عدل الهی، با اینکه ادعای ابلیس را صادق شمرده‌اند، «اغوا» را به‌گونه‌ای معنا کرده‌اند که باعث بی‌عدالتی خدا و جبر موجودات بر گناه نشود. 4- برخی دیگر از مفسران به دلیل استشمام معنای جبر از واژه اغوا، ابلیس را در این ادّعا، کاذب و بدخواه دانسته‌اند. 5- علامه طباطبایی با اینکه سخن ابلیس را صادق شمرده، اما برای پرهیز از جبر، «اغوا» را اغوای ثانوی و نتیجه سوء انتخاب خود ابلیس دانسته است.

میراث حدیثی شیعه مشتمل بر یک سلسله اخباری است که بر دوگانگی آدمیان در آفرینش دلالت دارند و از پیوند ایمان و کفر با طینت انسان سخن می‌گویند. این اخبار در جوامع روایی شیعه بابی را به خود اختصاص داده‌اند. قدمت و سابقه بحث پیرامون طینت به زمان تالیف جوامع روایی شیعه باز می‌گردد. محدثینی همچون مرحوم برقی(م247ق)، صفار(م290ق)، کلینی(م329ق) و مفسرینی همچون فرات کوفی(م307ق) و عیاشی (م320ق) اخبار این باب را نقل کرده‌اند. از آنجا که شیعه از یک سو قائل به حسن و قبح عقلی است و بر اراده و اختیار انسان پافشاری می‌کند و از سوی دیگر با احادیث طینت که به ظاهر حکایت از جبر دارد مواجه می‌باشد؛ لذا محدثین، متکلمان و فلاسفه این احادیث را به چالش کشیده‌اند. برخی از آن‌ها معتقدند این احادیث از اساس مردودند؛ زیرا دارای ضعف سندی و محتوایی هستند. عده‌ای دیگر معتقدند احادیث طینت را باید حمل بر تقیه کرد. دسته‌ای دیگر قائلند که این احادیث هیچ‌گونه ضعف سندی و محتوایی ندارند و در صدد توجیه و تفسیر این احادیث برآمده‌اند. با بررسی و تحلیل دیدگاه‌های مذکور به این نتیجه می‌رسیم که احادیث طینت نه تنها اخبار واحدی نیستند، بلکه مستفیض یا در حد متواتر معنوی‌اند. این احادیث دلالت بر جبر و تبعیض ندارند، بلکه حاکی از این هستند که از یک سو اختلاف در ماده آفرینش امری طبیعی و لازمه نظام خلقت است و از سوی دیگر اختلاف در طینت به نحوی نیست که اختیار را از انسان سلب کند، بلکه تاثیر آن در حد اقتضاء است.

چکیدهبه موجب برخی روایات و گزارش‌ها، نقد حدیث با قران به عنوان یک قاعده توسط پیامبر(ص)، ائمه(ع)، صحابیان و تابعان مطرح شده است. همچنین گزارش‌هایی ناظر به اعمال آن توسط برخی ائمه(ع) و صحابه دیده می‌شود. از سده دوم با آغاز دوره تدوین حدیث و دانش‌های پیرامون آن، این قاعده در دو مقام نظر و عمل، مورد توجه اندیشوران مسلمان قرار گرفت.در مقام نظر، دو دیدگاه ایجابی و انکاری پدید آمد. این دو دیدگاه با محوریت متون نامبردار به احادیث عرض شکل گرفت. امامیه و زیدیه، نگاه ایجابی و غالب اهل سنت نگاه انکاری را اختیار کردند. گویی در سده اخیر این مساله جایگاه یکی از شاخص‌های اندیشه اجتهادی در برابر سنت‌گرایی اخباری را پیدا کرده است. چه، محمد عبده، رشید رضا، احمد امین، ابوریه، سباعی و دهها عالم نقد حدیث اهل سنت به جانب اعتبارآن تمایل یافته‌اند. در مقام عمل از این قاعده چندان استقبال نشده است. این ادعا با تتبع در متون روایی و پیرامون آن معلوم می‌شود. چنان که گستره این انطباق، از سه حوزه دانش فقه، تفسیر و کلام فراتر نمی‌رود. این نحوه تعامل، ریشه در عوامل مختلفدارد که اختلاف در جایگاه سنت، زبان قران، گونه تناظر حدیث با قران در قاعده عرض و... از آن جمله است. تاخر جایگاه سنت نسبت به قران، زبان متعارف در نحوه تفهیم قران، تحریف ناپذیری قران، مخالفت قطعی در گونه تناظر قران، اثبات صدور و عدم صدور در برایند قاعده یاد شده چارچوب نظری قاعده قران محور را تشکیل می‌دهد.کلید واژه: حدیث، قرآن، نقد قرآن محور، اثبات صدور، اثبات حجیت.

چکیده ندارد.

واژه تطیّر و مشتقات آن در قرآن کریم آمده است. این موضوع در قرآن کریم به اقوام گوناگونی از جمله، قوم حضرت صالح(ع)، حضرت موسی(ع)، اصحاب قریه و بنابرقولی، به مسلمانان ضعیف الایمان صدراسلام نسبت داده شده است. آنها مشکلات پیش آمده در زندگی خود را از نحوست قدم انبیاء می دانستند و به همین سبب به پیامبران الهی اظهارتطّیر می کردند. قرآن کریم این عقیده را که مبتنی بر موثر دانستن غیرخداوند، در عالم هستی به نحو استقلال است، رد نموده، و درمقابل منشأ حقیقی تمام حوادث را خداوند معرفی مینماید. واژه تفأل و مشتقات آن در قرآن کریم نیامده است، اما آیاتی که در آنها بحث«برکت» مطرح شده است می تواند تا حدودی بر موضوع تفأّل دلالت داشته باشد، در این آیات، خداوند متعال برخلاف عقیده کفار که پیامبران را نحس می دانستند، آنها را افرادی بابرکت معرفی می نماید. در روایات، موضوع تطیر و تفأل به صورت مستقیم به کار رفته است. بر اساس منابع حدیثی، مطلق تفأل(فال نیک و فال بد زدن)، که فرایندی روانی است، با قصد یا بدون قصد، گناه تلقی نمی شود، زیرا محافظت از ذهن و خیال در بسیاری موارد از قدرت انسان بیرون است. با این حال، روایات از تطیر، در مرحله ی اعتقاد و عمل به شدت نهی نموده و آن را نوعی شرک به خالق هستی معرفی کرده اند. اعتقاد به تطیر درحقیقت از سوءظن انسان نسبت به خدای متعال حکایت دارد. تطیر اگرچه باوری خرافی است، لکن دارای تأثیر است و این امر نیز به میزان باور افراد بستگی دارد، اگر به آن شدیداً معتقد باشند، میزان تأثیر آن زیاد می شود، و اگر به آن اعتقاد نداشته باشند هیچ تأثیری ندارد. روایات برای رهایی و درمان این باورخرافی، راهکارهایی مانند: دعا کردن، بی اعتنایی نسبت به آن و توکل کردن بر خدای متعال پیشنهاد داده اند. در مقابل، تاریخ گویای آن است که اولیای دین، فال نیک زدن را دوست داشتند و خود به آن اقدام می کردند و دیگران را به آن سفارش می نمودند.

برای قیامت در قرآن و روایات نام‌های متفاوتی بیان شده است. هر کدام از این نام‏ها بیانگر بعدى از ابعاد آن روز بوده، و به تنهایى مى‏تواند مسائل بسیارى را در این رابطه بازگو کند. به گفته مرحوم "فیض کاشانى" در زیر هر یک از این نام‌ها سرى نهفته شده، و در هر توصیفى معناى مهمى بیان گشته، باید کوشید تا این معانى را درک کرد، و این اسرار را یافت.کتب و مقالاتی در موضوع نام‌های قیامت به نگارش درآمده است که در آن‌ها کلیّاتی از قیامت و مباحث مربوط به آن مطرح شده است و هم‌چنین به مباحث مربوط به نام‌های قیامت اشاره‌ای کوتاه شده است؛جداگانه به آن مطالب پرداخته نشده است که جای دارد این نکته مورد توجه قرار گیرد. حال این سوال مطرح است که؛ نام‌های قیامت چه اثر سازنده‌ای بر انسان دارند؟در پرتو دقّت و توجّه به نا‌م‌های قیامت در قرآن کریم و روایات و با به‌کار بستن آن‌ها آثار فردی و اجتماعی در اشخاص معتقد بروز خواهد کرد. از مهم‌ترین آثار مثبت تربیتی اسامی و اوصاف موجود که هم جنبه دنیوی و هم جنبه اخروی دارند عبارتنداز: اصلاح نگرش انسان به دنیا، کنترل غرایز و شهوات، شهامت و شجاعت، اخلاص در عمل، رعایت حقوق مردم در مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، پایبندی به دستور‌های الهی، خودسازی، آرامش نفس، اجتناب از رذایل اخلاقی و..