جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تِیْمور گورْکانی (ﺣﻜ. 771-807ﻫ) در سومین مرحله از یورش­ های خود، یورش هفت­ ساله، در 803ﻫ به شام لشکر کشید. در این مقاله زمینه ­ها و علل لشکرکشی تیمور به شام بررسی شده، مسئله­ ای که به جنبه‌های گوناگون آن در پژوهش ­های پیشین توجهی نشده ­است. در سیاست ­های توسعه ­طلبانه و دین­مدارانه تیمور یورش به سرزمین ­های شام و مصر در اولویت نبود. او بارها کوشید با نامه ­نگاری و دیپلماسی نظر ممالیک را به ایجاد روابط مسالمت­ آمیز جلب کند؛ واکنش ممالیک به پیشنهادهای تیمور، دور از تدبیر و آداب دیپلماتیک بود. راهبرد کلان ممالیک در مواجهه با تیمور، نه صلح و نه جنگ بود، در حالی که تیمور در پی برقراری رابطه سیاسی و اقتصادی و حداکثر پذیرش دست­نشاندگی از سوی ممالیک بود. ممالیک نه ­تنها به مکاتبات تیمور روی خوش نشان نداند، بلکه ایلچیان او را کشتند و بارها به درخواست­ تیمور برای آزادی یکی از سرداران­اش وقعی ننهادند. در این شرایط بود که تیمور به شام حمله کرد و در شهرهای آن به ­ویژه دو شهر اصلی آن‌جا، حلب و دمشق، دست به کشتار و ویرانی زد.

آرابسک (نقوش استیلیزه گیاهی و هندسی) گاه به عنوان شاخصه هنر اسلامی و از ابداعات تمدن اسلامی شمرده می‌شود؛ در مقابل این نظر، برخی از مورخان هنر، افزون بر خصوصیات دوره اسلامی، بر مآخذ پیش از اسلام آن، به ­ویژه مآخذ ساسانی و بیزانسی و انتقال سنت‌های فرهنگی پیشین هم اشاره کرده‌اند. در این پژوهش، علاوه بر این دو مأخذ، فرهنگ نَبَطی هم به‌مثابه گنجینه‌ای غنی از مضامین کهنِ تصویری، به عنوان مأخذی دیگر در زمینه نقش‌مایه‌های گیاهی آرابسک اسلامی لحاظ شده‌است. پرسش اصلی این پژوهش این است که بن‌مایه‌ها و نقوش گیاهی در آثار نَبَطی چه بوده و بر اساس شباهت‌های نقوش نبطی و اسلامی تا چه حد می‌توان نقوش نبطی را به عنوان مأخذی برای آرابسک اسلامی به‌شمار آورد؟ در این پژوهش با رویکردی بر پایه تاریخ فرهنگی و شواهد متنوع، به‌ویژه آثار مادی و گزارش‌های باستان‌شناسان و شباهت‌هاى آشکار فرهنگى موجود، نشان داده‌ایم که نقش‌مایه‌های نبطی را هم می‌توان در شمار خاستگاه‌هاى آرابسک به‌شمار آورد و بر این اساس و باتوجه به تعدد تبارهای تاریخی آرابسک، دیدگاه‌های ذات‌گرایانه و قدسى‌مدارانه سنت‌گرایان در محدود ساختن دامنه تفسیری این نقوش به هنر اسلامی، بازنگری جدی شده‌است.

جهان اسلام، پس از حملات ویرانگر مغول‌ها و تشکیل حکومت ایلخانان ایران (اواسط سدة هفتم تا اواسط سدة هشتم) با شرایط تازه و متفاوتی رو‌به‌رو شد تا آنجا که گسترش علوم مختلف نیز تحت تأثیر این شرایط قرار گرفت. در چنین اوضاعی، محمدبن زکریای قزوینی، با تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد و نیز عجایب‌البلدان، نخستین گام را در مسیر تألیف آثار جغرافیایی برداشت. از این‌رو، پژوهش حاضر کوشیده است تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که آیا قزوینی در تألیف آثارالبلاد و اخبارالعباد، بر نگرش و شیوۀ پیشینیان اتّکا کرد یا طرحی نو درانداخت و از چه منظری به دانش جغرافیا می‌نگریست و آن را مشتمل بر چه عناصری می‌دانست؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که قزوینی ازلحاظ اشتمال، هم به جهان اسلام و هم به بیرون از آن توجه داشته و از آن روی که در نوشتن مطالب به‌گونه‌ای متأثر از نظام اقیلم یونانی بوده، به مکتب عراقی گرایشِ بسیار داشته است. همچنین او کوشید میان جغرافیا و تاریخ توازنی هم به‌وجود آورد؛ از همین‌روست که بعد از جغرافیای طبیعی، بیشترین توجه‌اش به جغرافیای انسانی و اقتصادی بوده است. چنین رویکردی از عنوان کتاب او هم پیداست که «بلاد» و «عباد» را در آن جای داده است. همچنین نگاه ویژه نویسنده به عجایب‌نگاری و تراجم احوال بزرگان، نشان‌دهنده گرایش او به تاریخ‌نگاری و داستان‌پردازی بوده است.

تاریخ یعقوبی اثر احمد بن ابی یعقوب (د. 284ه‍ ) از جمله تواریخ عمومی است که به روش ترکیبی تألیف شده، بدین معنی که با حذف زنجیره اِسناد و تلفیق محتوای چند روایت از یک رویداد گزارشی واحد و منسجم از آن عرضه کرده است. حذف زنجیره اِسناد، نا هم‌خوانی برخی از گزارش‌ها با روایات دیگر منابعِ شناخته شده هم‌عصر (المغازی واقدی، الرِدَّه واقدی، السیرهُ النَبَویَّه ابن هشام، الطبقات الکبری ابن سعد، الامامه و السیاسه ابن قُتَیبَه و...) و به ویژه ارائه گزارش‌های نادر و تشیّع وارِ یعقوبی بازیابی منابع و اعتبار سنجی روایات او را ضرور می‌سازد. پرسش‌های این پژوهش اینهاست: منابع یعقوبی کدام است؟ آیا این منابع اعتبار و وثاقت کافی دارند؟ و سرانجام این‌که معیار یعقوبی برای گزینش روایات چه بوده است؟ بنابر یافته‌های پژوهش اگرچه روایات یعقوبی در باب جانشینی امام علی (ع) در مدینه در غزوَه تَبوک، تصدّی امام علی (ع) در جمع آوری زکات و جزیه از نجرانی‌ها، حجه الوداع و واقعه غدیر، استنکاف از بیعت با ابوبکر (جز یک روایت)، رایزنی عمر با امام علی (ع) در تعیین مبدأ تاریخ، رایزنی عمر با امام علی (ع) در امور مالی، انتخاب خلیفه سوم (جز دو روایت) و مشاورۀ عثمان با امام علی (ع) در مسائل فقهی هم‌سو با سایر منابع و معتبر است؛ اما در جاهایی متأثّر از گرایش‌های شیعی یا دلایل ناشناخته دیگر گزارش‌هایی متفاوت و کمیاب ارائه کرده که منبع آن‌ها مشخّص نیست.

آشنایی با تاریخچه نهضت اصلاح‌طلبی و احیاگری در جهان اسلام که از مقدمات لازم بحث است در سه مقطع تاریخی انجام گرفته است : مقطع نخست از قرن اول هجری تا عصر سیدجمال، مقطع دوم از عصر سید تا پایان جنگ دوم جهانی و مقطع سوم: عصر امام‌خمینی(ره). در تاریخ نهضت شاهد انواعی از نظریه‌های احیاگرانه بوده‌ایم که چندنظریهء کلان ذیل چشمگیرتر بوده‌اند: -1 تفسیر علمی متون دینی -2 اصل اجتهاد -3 ایدئولوژیک کردن دین -4 احیای عینی شریعت -5 مکتب تفکیک ، -6 قبض و بسط تئوریک شریعت . هر یک از مصلحان و احیاگران برای نیل به مقصود خویش شیوه‌ای خاص را در پیش گرفته که می‌توان آنهمه گوناگونی را در ذیل دو شیوهء کلی: رفورمی اصلاحی و حماسی انقلابی گردآورد. صرف نظر از جزئیات ، چهرهء نهضت پس از سیدجمال تا پایان جنگ دوم جهانی در شیوهء اصلاح و از آن پس با تشکیل جنبشهای آزادی‌بخش بر حماسه و انقلاب تکیه نمود. تنوع نظریه‌ها و شیوه‌ها تابعی از تنوع اندیشهء دینی، اوضاع و شرایط، تعلیل انحطاط تمدن اسلامی، جهانشناسی عصری، توان و مزاج شخصیتی آنها است . از این رو کاوش در اعتلا و انحطاط تمدن اسلامی و مقولات نوینی چون: علم جدید، جهان نو، تمدن مغرب زمین و اقتباس از آن، دموکراسی و آزادی، عقلانیت ، فرهنگ و هویت ، دین و سیاست و .... جمله مباحث محوری احیاگری است که در این پایان‌نامه خصوصا از منظر مصلحان و احیاگران جهان اسلام مورد بحث قرار گرفته است .

سرتاسر دوره اسلامی، ناحیه طبرستان یا مازندران، واقع در شمال ایران، به­سبب بهره‌مندی از مزیت­های اقلیمی و طبیعی منحصر به­فرد، از جمله برخورداری­اش از خاک حاصلخیز، وجود جنگل­های انبوه و نیز مجاورتش با دریا، زمینه مستعدی برای کشاورزی و تولید محصولات زمینی و درختی و نیز مشاغلی چون ماهی­گیری داشته‌ است. در این مقاله، نویسندگان کوشیده­اند با استناد به منابع کهن و توصیف و تحلیل آنها به بررسی وضع اقتصاد طبرستان در قرون نخستین اسلامی بپردازند. پرسش‌های اصلی این پژوهش اینهاست: چگونه مزیت­های مورد اشاره تأثیراتی برحوزه اقتصاد طبرستان داشته­اند؟ و هم آن مزیت­ها موجب پدید آمدن چه پیشه­ها و صنایعی شده‌اند؟ نتیجه پژوهش، آن­گونه­که در این مقاله بازتاب پیدا کرده، این است که به‌خوبی می‌دانیم در سرتاسر دورۀ مذکور، صنایعی چون فرش­بافی، گلیم­بافی، حصیربافی، انواع منسوجات و تولیدات چوبی در طبرستان رونق داشته­است. به‌علاوه، پیشه­ها و مشاغل زیادی در پیوند با محصولات کشاورزی و مواد کانی و جانوران هوازی و دریازی رایج بوده­­ است.

بررسی و ارزیابی منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی و تعیین میزان اصالت یا تقلیدی­بودن آنها، راه­گشای محققان این حوزه در چندوچون استفاده از آثار مذکور است. این گونه از بررسی­ها درباره آثار متأخرتر، که مفروضا مبتنی بر آثار پیشینیان­اند، ضرورت بیشتری می­یابند. یکی از این دست منابع، «خاتمه» روضة الصفا است که بر سر مؤلف یا مؤلفانش اختلاف نظرهایی وجود دارد. نویسندگان این مقاله، با استقصای کامل در محتوای «خاتمه» و نیز با درپیش گرفتن روش مطالعه تطبیقی، دریافته­اند که «خاتمه» روضة الصفا در واقع تألیف مشترک میرخواند، مؤلف روضة الصفا و نوه­اش خواندمیر است که یادداشت­های نیای خود را صورت­بندی نهایی کرده و خود نیز مطالبی بر آنها افزوده­ است. هم‌چنین در این پژوهش معلوم شد که قریب به ­تمام داده­های «خاتمه» (حدود نوددرصد)، برگرفته از نویسندگان، به­ویژه جغرافیانویسان ادوار پیشین است و فقط حدود ده­درصد از مطالب آن از آنِ مؤلفانش، میرخواند و خواندمیر، و درنتیجه اصیل و درخور اعتنا و دارای اهمیت ویژه است.

مرینیان که حکومتشان در مغرب اقصی قریب به سه سده طول کشید، با اهل ذمه رفتار مسالمت­آمیزی داشتند و یهودیان، از جمله ذمیانی بودند که در سایه‌ی تسامح مرینیان، از آزادی‌های دینی و اجتماعی برخوردار شدند؛ به­گونه­ای که برخی از آنان، از ­جمله بنی‌رقّاصه، به دربار راه­یافته، به مناصب مهمّ دیوانی دست­یافتند. در این پژوهش، با تتبّع در منابع، به بررسی چگونگی و دلایل ورود یهودیان به دربار مرینیان پرداخته شده و با تبیین نقش آنان در دیوانسالاری، تأثیر آنها بر حکومت و جامعۀ اسلامی، تحلیل و ارزیابی شده است. عدم تعلقات مذهبی برخی سلاطین و نیازهای مالی آنان از یک­سو، و ثروت یهودیان و آشنایی آنان با امور دیوانی از دیگر سو، سبب ورود یهودیان به دربار مرینیان گردید؛ اما باوجود برخورداری از حمایت سلاطین، در پیشبرد اهداف حکومت مؤثر نیفتادند؛ زیرا بیش از خدمت به حکومت، در صدد حفظ منافع خود و دسیسه­چینی و فتنه­انگیزی بر ضدّ مسلمانان بودند.

این مقاله بر پایه گزارش هایى که ابن جوزى, مورخ, فقیه و واعظ بزرگ حنبلى در آثار متعدد خود آورده است ـ و از این حیث در میان دانشمندان اسلامى بى نظیر مى باشد ـ تصویرى نسبتا روشن از اوضاع دینى, فرهنگى و اجتماعى خلافت عباسیان در سده ششم قمرى در بغداد به دست مى دهد. ابن جوزى که تقریبا سراسر سده ششم را در بغداد سپرى کرده, گزارش هاى باارزشى را ارائه مى کند, زیرا وى از نزدیک یا شاهد رویدادهاى گوناگون روزگار شش تن از خلفاى عباسى بوده و یا خود در آن رویدادها سهم و نقش داشته است; هرچند که خواننده صاحب نظر ـ با توجه به شناختى که از شخصیت دینى, علمى و سیاسى وى در همین مقاله به دست مىآورد ـ نباید از القائات فرقه اى او غافل بماند.