جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفهوم «امّی» یکی از مباحث چالشی در مطالعات دینی است که هم در آثار مستشرقان و هم در مطالعات اندیشمندان و مفسران اسلامی، محور بحث واقع شده است. یکی از دلایل چالشی بودن فهم امّی، کاربرد قرآنیِ این واژه در توصیف پیامبر اکرم(ص) است که منجر به بروز برخی شبهات از سوی عده‌ای و درنتیجه، دفاعیه­های مختلف از سوی مسلمانان شده است. در بین آرای اندیشمندان اسلامی، مفسران قرآن جایگاه ویژه­ای داشته و در این موضوع، بحث­های متعددی مطرح کرده­اند. در پژوهش حاضر، سعی شده است با روش توصیفی- تحلیلی، ضمن اشاره به برخی از آرای مفسران درباره مفهوم امّی، عللِ رواج یافتن معنای مشهورِ این واژه بررسی شود. بر اساس یافته­های این پژوهش، عواملی همچون: نگرش لغوی به‌اصطلاح امّی، غفلت از قرائن موجود در تورات و سیاق آیات قرآنی و همچنین بی‌توجهی به کاربرد امّی در متون فقهی موجب شده است که در طول زمان، معنای «بی­سوادی» برای واژه­ی امّی رواج یابد. توجه به قرائن فوق، صحت معنای رایج را تأیید نمی­کند. بر اساس قرائن کافی که برای فهم واژه امّی در متون دینی وجود دارد، این واژه در اصل، اصطلاحی است که از سوی یهودیان، برای نامیدن غیر اهل کتاب استفاده می­شد و بعدها به هرکسی اطلاق شد که ناآشنا به محتوای کتاب آسمانی باشد، چه اهل کتاب باشد یا نباشد.

اهتمام به عبرت‌دهی، پرهیز از کلی‌گویی و ذکر مصادیق عینی برای تبیین حقایق الهی از شیوه­های رایج قرآن کریم است. قرآن کریم به عنوان کتاب هدایت و رهانیدن بشر از انحطاط اخلاقی، تربیت دینی را عامل رهایی بشر از تاریکی­های جهل، معرفی می­کند و نه تنها سرگذشت پیشینیان، بلکه هر آنچه پیرامون انسان قرار دارد را مایه عبرت معرفی می­کند تا صاحبان بصیرت از این طریق، سعادت ابدی را از شقاوت ابدی، تمییز داده و راه حق و اولیاء‌الله را انتخاب کنند. نوشتار پیش‌رو، پژوهشی است که کارآمدی عبرت‌دهی و نقش اساسی آن را در رسیدن به تربیت اسلامی، اثبات کرده و این شیوه را از مرتبه نظری خارج دانسته و به عنوان راهکار عملیاتی معرفی می­کند. در این مقاله، آسیب‌های معرفی نمادهای منفی جهت عبرت و راهکارهای قرآن برای برون‌رفت از این آسیب­ها، مورد پژوهش قرار گرفته، سپس شیوه عبرت‌دهی قرآن کریم، تبیین می‌شود تا همواری این شیوه در نیل به تربیت اثر گذار، مورد کنکاش قرار گیرد.

صحیفه امام سجاد علیه‌السلام به عنوان یکی از منابع شناخت معارف دینی، محسوب می شود. دعای دوم صحیفه که راجع به عظمت پیامبر ص است . در بحث حاضر، فرازی از دعای دوم مورد تحلیل قرار داده‌ شده است که امام علیه‌السلام در این قسمت، عظمت امامان علیهم‌السلام را بیان کرده و آنان را شاهد حقانیت رسالت پیامبر صلوات‌الله‌علیه واله در برابر منکران رسالت، توصیف نموده است. این فراز صحیفه، ناظر به آیه 43 سوره رعد و 17 سوره هود است و امامان (علیهم السلام) همچون انبیاء پیشین، مصدّق رسالت و همانند قرآن، دلیل نبوّت پیامبراکرم (ص) هستند، چون حدیث ثقلین متواتر بین مسلمین برابر بودن امامان را با قرآن اثبات می کند و قرآن معجزه وشاهد رسالت می باشد و همین شأن قرآن را آنها نیز دارند و اینکه شارحان گفته اند، مراد از شهدای مذکور در سخن امام، شاهدان اعمال یا الگوی امت است و ناظر به آیات شهدای اعمال یا الگوی امت است، مورد نقد قرار گرفته و ناتمام اعلام شده است. روش مقاله حاضر توصیفی و انتقادی است که اقوال شارحان را بعد از تحلیل، مورد نقد و اشکال قرارداده است و نظری نو و ابتکاری بیان کرده است.

انسان، همواره در پی شناخت کمال و راه‌های رسیدن به آن است، و هدف آفرینش انسان نیز برای رسیدن به کمال است آیات قرانی و روایات معصومین علیهم بر ادعای مذکور دلالت می‌کنند بنابراین برای رسیدن به مقصد، بایستی شرایط و موانع را شناسایی کند که یکی از این موانع، و سرچشمه اکثر گناهان و صفات ناپسند، شیطان است؛ شیطان سرکش، قسم یاد کرده که از هر فرصتی برای انحراف انسان، استفاده کند؛ تا اسباب گمراهی وی را فراهم نماید؛ شیطان، تنها قدرت بر وسوسه و دعوت بر گناه دارد وسوسه شیطان با آزادی و اختیار انسان منافات ندارد، و انسان با پذیرش وسوسه‌ها، راه نفوذ و سلطه شیطان را فراهم می‌کند و تسلط شیطان، پیامدهای اعتقادی و اخلاقی از قبیل کفر، شرک، نفاق، فراموشی قیامت، عجب، تکبر، رذایل روحی و سبب دوری از خدا و غفلت از محاسبه روز قیامت می-گردد و شیطان بعد از پذیرس وسو سه هایش بر انسان تسلّط و ولایت پیدا می‌کند.

دست یابی صحیح و روشمند به آموزه های قرآن کریم،روش شناسی خاص خود را می طلبد و شناخت لغزشگاه ها و پیشگیری از تحریف معنوی و برداشت های سطحی از این کتاب الهی، بستگی کامل به تبیین دقیق مبانی و روش تفسیرآن دارد. مفسران با روش ها و گرایش های خاصی به تفسیر قرآن پرداخته اند.علامه طهرانی نیز همانند سایر مفسران، با روش و گرایش خاصی به تفسیرآیات قرآنی پرداخته است ؛ایشان برای تفسیر و تبیین آیات،ازدیگر آیات و هم چنین روایات معصومین(ع) و ادلّه ی عقلی و فلسفی و... استفاده کرده اند.در این تحقیق می خواهیم روش تفسیری علامه طهرانی را در تفسیر معاد شناسی بررسی کنیم تا بتوانیم هر چه بهتر به شناخت آن دست یابیم؛چرا که برای استفاده ی بهتر،از تفسیر،ابتدا باید به شناخت روش تفسیری آن پرداخت؛و لذا شناخت روش تفسیری علامه طهرانی در تفسیر معاد شناسی ضروری می باشد.

برای فهم آیات قرآن ابتدا باید روش تفسیری مفسران را بشناسیم تا بتوانیم بهترین بهره برداری را از تفاسیرببریم. از جمله تفاسیری که در دوران معاصر نوشته شده، تفسیر موضوعی «معاد شناسی »علامه طهرانی می باشد ایشان در این کتاب، به تفسیر آیاتی که راجع به عالم صورت، برزخ، عالم حشر و نشر و... پرداخته است. ساختار «معادشناسی» بدین نحو است که علامه ابتدا آیه را می آورد و بعد از ترجمه ی آن، با استفاده از آیات دیگر، روایات معصومین و ادله ی عقلی و فلسفی به تفسیر و توضیح آیات الهی می پردازد. در واقع می توان گفت که تفسیر «معادشناسی »جامع سه روش تفسیری«قرآن به قرآن»،«قرآن به سنت» و «قرآن به عقل »است . و گرایش علامه در این تفسیر، گرایش فلسفی و عرفانی می باشد. و با توجه به اینکه علامه یک عارف بوده است بنابراین ،این امر باعث شده تفسیر «معاد شناسی»بیشتر جنبه ی عرفانی و فلسفی به خود بگیرد. اما علامه در این زمینه قدری فراتر رفته است. و از آنجا که «معاد شناسی»مجموعه سخنرانی های علامه است در نتیجه اصول، قواعد و مراحل تفسیر موضوعی در آن رعایت نشده است و علاوه بر آن علامه، در بیشتر موارد از روایاتی استفاده کرده است که اصلی در متون روایی ندارند.

قرآن کریم به عنوان وحی الهی و پیامبر اکرم(ص) به عنوان آورنده ی این کتاب آسمانی، در عصر نزول، بی شک از سوی مشرکان، آماج اتهام های مختلف قرار گرفته اند. یکی از این تهمت ها که به قرآن نسبت داده شده، اساطیرالاولین دانستن آموزه های آن می باشد که در نه سوره مختلف مکی ذکر شده است. بررسی سیاق آیات، بیانگر این است که اساطیرالاولین، بار معنایی منفی داشته است ولی علی رغم چیزی که در تفاسیر رواج یافته، اساطیرالاولین به معنای افسانه های پیشینیان نیست؛ بلکه با استناد به قرائن کافی که در خودآیات وجود دارد، مراد از اساطیرالاولین، نوشته های تورات و انجیل است و چون همه موارد نه گانه، در سیاق آیات معاد و قیامت می باشد؛ لذا مشرکان با استناد به نوشته های عهدین، ناظر بر خبر از وقوع معادی که هنوز به تحقق نپیوسته بود، قرآن را برگرفته از همین آموزه های تورات و انجیل قلمداد می کردند. بنابراین شبهه اقتباس قرآن از عهدین، بیش از آنکه برگرفته از آرای مستشرقان معاصر باشد، ریشه در ترکیب قرآنی اساطیرالاولین دارد. این پژوهش ضمن استناد به آیات قرآن کریم و بررسی دقیق سیاق آن ها، پاسخ قرآن را در مقام رد این شبهه و در ذیل واژه امّی واکاوی کرده است. بر اساس شواهد مختلف از قرآن، کتب عهدین، شواهد لغوی در زبان عربی و... واژه امّی بر خلاف دیدگاه رایج، نمی تواند به معنای " بی سوادی" باشد؛ بلکه این واژه در قرآن، به معنای فردی است که به کتب آسمانی آشنایی ندارد، گرچه خودش یهودی یا مسیحی باشد و این معنا از واژه امّی دقیقا در راستای معنای مورد نظر این پژوهش از واژه اساطیرالاولین است.

آیاتی از قرآن کریم مانند: آیه 69 نساء، 64 احزاب، 23 جن و 17 حشر با لفظ «خالدین فیها» از مدت عذاب گناهکاران در جهنم یاد شده است. دائمی بودن یا پایان عذاب گناهکاران از مسائل مهمی است که از دیرباز مورد اهتمام متکلمان، فلاسفه، عرفا و مفسران بوده است؛ گروهی راه افراط را در پیش گرفته و همه گناهکاران را گرفتار عذاب دائمی می دانند و گروهی دچار تفریط شده و برای همه گناهکاران پایان عذاب را روا دانسته اند. در این میان علامه طباطبایی مفسر، فیلسوف و عارف برجسته شیعه و فخر رازی مفسر و متکلم برجسته اشعری، با تبیین عقلی مسأله خلود، طبق مبانی کلامی، تفسیری و فلسفی خویش، راه اعتدال را در پیش گرفته و مرز خلود و خالدین در جهنم را مشخص کرده اند. در مقاله پیش روی تلاش شده است تا ادله و مبانی این دو عالم بزرگ مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد و مهم ترین شبهات ارائه شده بر نظریه خلود نقد شود.

قرآن کریم، برترین و آخرین پیام خدا و ارزشمندترین گوهر گرانبهایی است که با بلیغ‌ترین آداب سخن، مفاهیم و معارف الهی را در اختیار ما قرار می‌دهد. در آیات قرآن، آن چنان ارتباط و تناسبی وجود دارد که تألیف کلام همچون ساختمان محکمی درآمده و زیبایی یک پیکره و یک تابلوی بسیار ممتاز و بی‌نظیری را به خود گرفته استکه در تناسب آیات، ضروری است. باید پذیرفت که در بین یک مجموعه‌ آیات که در موضوع واحدی وارد شده‌اند، باید نوعی ارتباط و قدر مشترکی باشد، به اعتبار این که دارای هدف واحد و قدر جامع و مشترک واحد بوده و جمعاً یک کلام محسوب می‌شوند که برای ایفای هدف واحدی نازل گشته‌اند. رابطه‌ بین صدر و ذیل آیات نیز از ضروریات محاوره عرفی است و گرنه کلام و سخن از سخن و کلامی که دارای هدف واحد و جامع باشد، خارج گشته؛ بلکه لازم می‌آید که حکیم مطلق در بین امور بی‌ربط و بدون مناسبت، جمع نموده باشد و این از حکیم مطلق محال است. بنابراین، تناسب بین محتوای آیات و ذیل آن، امری عقلی است؛ بلکه همان ارتباط و تناسب لفظی و معنوی است که شأن آیات و مقام بلاغت و فصاحت آن‌ها را بالا برده و تکمیل می‌نماید و زیبایی و حسن یک آیه، در همین تناسب و ترابط لازم در فواصل آیات نهفته است. دربررسی سوره آل عمران به برخی از این تناسب‌ها برمی‌خوریم که از جمله آن‌هاست: ارتباط ذکر اسمای الهی در آخر آیات با محتوای آن،ضمانت اجرایی حکم مطرح شده در صدر آیه،علت بیان حکم و فایده حکم که در ابتدای آیه مطرح شده است.

یکی از مباحثی که تحت تاثیر اندیشه‌های سیاسی مسلمانان قرار گرفته، نظریه عمومی عدالت صحابه است. دستگاه حکومتی اموی با ایجاد این تفکر سعی داشت تا اهل بیت پیامبر(ص) را از جامعه مسلمین حذف کرده و دیگران را به عنوان مرجع دینی به امت اسلامی معرفی کند. در این میان، قرآن منبعی شایسته برای شناخت صحابه می‌باشد؛ چراکه آیات جهاد، رفتار صحابه در برابر خدا و پیامبر (ص) را منعکس کرده‌اند. در این مقاله، با بررسی رفتار صحابه با توجه به آیات جهاد بر اساس سیر تاریخی وقوع جنگ‌ها به نتایج زیر رسیده‌ایم: مخالفت با پیامبر (ص) در جنگ بدر تا اینکه باکاروان تجاری و جنگی قریش برخورد نشود. در جنگ احد یک سوم نیروهای مسلمانان از وسط راه جبهه برگشتند و سبب تضعیف روحیه سایر مسلمین گردیدند و چهل نفر منطقه نفوذ دشمن را برای جمع‌آوری غنایم رها کردند و با پیامبر (ص) مخالفت نمودند و باعث شهادت 70 نفر از مسلمانان و فرار اکثریت مسلمانان و تنها ماندن پیامبر (ص) با مومنین اندک در برابر دشمن گردیدند. در جنگ احزاب که دشمن، شهر مدینه را محاصره کرده بودند منافقین به بهانه های مختلف از شرکت در جهاد، خودداری ‌کردند و با تبلیغات مسموم از شرکت دیگران خودداری می‌نمودند. بسیاری از صحابه در سفر عمره به گمان اینکه پیامبر (ص) بدست مشرکین کشته می‌شود و به مدینه بر نمی­گردد، از همراهی پیامبر خودداری کردند. در فتح مکه افرادی به نفع دشمن جاسوسی کردند که سوره ممتحنه نازل شد. در جنگ حنین بسیاری از مسلمانان فرار کردند و پیامبر (ص) را در تقسیم غنایم مورد اعتراض قرار دادند. در جنگ تبوک بسیاری از صحابه، از حرکت به جنگ خودداری نمودند و افرادی را که به جبهه کمک مالی می‌کردند، مورد تمسخر قرار ‌دادند و برای توجیه خلاف خودشان به دروغ نزد پیامبر (ص) به خدا قسم خوردند . هر مقدار به اواخر عمر شریف پیامبر(ص) نزدیک می‌شویم تعداد منافقین و ضعیف­الایمان زیادتر می‌شوند و نزول آیات قرآنی همین مطلب را اثبات می‌کند و این امور نشان می‌دهد که همه صحابه عادل نبودند.